Panik atak, başda panik pozuntu olmaq üzrə bir çox psixiatrik pozuntularda və bəzi fiziki xəstəliklərdə görülən sıx qorxu, qayğı,narahatlıq qarışığı bir narahatçılıqdır.Günümüzün dəyişən, həyat mühitlərində, həyat qayğılarının artması, maddi və mənəvi xaos ilə qeyri-müəyyənlik vəziyyətinin yaratdığı "heçlik duyğusu" nun çoxalması paralellik göstərən panik atak, bütün dünyada cəmiyyət sağlamlığını təhdid edər ölçüyə gəlmiş vəziyyətdədir."Psixoloji bir sindrom" olaraq təsvir edilməsinə qarşı, xəstə, əksəriyyətlə yaşadıqlarının həqiqətən fiziki qaynaqlı problemlər olduğunu amma kimsənin xəstəliyinin gerçək səbəbini tapa bilmədiyini düşünməkdədir. Həkimlərin xəstənin vəziyyətinə "psixoloji" diaqnozu qoymasının ardından, bu səfər də şüursuz xəstə yaxınlarının rəftarı xəstəyə zərər verməkdədir. Panik atağın əhəmiyyətsiz bir problem olduğunun düşünülməsi və adama "xəstəlik xəstəsi" yaraşdırmasının edilməsi çaxnaşma Ataklı xəstənin vəziyyətini çətinləşdirir. Özünü yalnız və çarəsiz hiss eden xəstə isə sonsuz caresizlik içinə girməkdədir.

       Xəstəliyin başlanğıc yaşı dəyişənlik göstərir. Uşaqlarda çox nadir ortaya çıxan xəstəliyin ilk ortaya çıxış illəri 18-25 yaş arasıdır. Xəstəlik 30-40′lı yaşlarda üzünü ciddi şəkildə göstərir. Panik atagın genetik olub olmadığı mövzusunda hər hansı bir tapıntıya rast gəlinməmişdir. Panik atak böhranı gəldiyində 5-45 dəqiqə davam etməkdə və şiddəti xəstədən xəstəyə dəyişməkdədir. Panik atak xəstənin həyat keyfiyyətini mənfi təsir edən bir xəstəlikdir. Böhranlar və ölüm qorxusu kimi səbəblərlə xəstə evdə tək başına qala bilməmə, tək başına çölə çıxamamak kimi mənfiliklərlə rastlaşır. Davamlı başına pis bir şey gələcəyi və heckimsenin ona kömək etməyəcəyinə qorxan bəzi xəstələr peşələrini ictimai həyatlarını buraxmaq məcburiyyətində qala bilirlər. Xəstə bəzən şüur altında yığdığı qorxularını sanki gerçəkmiş kimi görə bilər. Qorxuların və yaşananların ciddi alınmaması isə ailəvi əlaqələrin zədələnməsinə belə yol aça bilməkdədir. təcrid bir həyat yaşayan xəstələrin vəziyyəti isə ağırlaşmaktadır.

     Panik atak müalicəsindəki ən böyük problem xəstənin fiziki bir narahatlığı olduğuna inanması və bu səbəblə psixoloji dəstəyi gec axtarışıdır. Edilən araşdırmalar, çaxnaşma hücum diaqnozu qoyulan xəstələrin yüzdə yetmişinin xəstəliyin nə olduğunu tapmaq üçün ən az on həkimə getdiyini göstərir.Psixiatrlar və psixoloqlar tərəfindən müalicə edilən və dövr dövr dərman istifadə da tələb müalicə mərhələsində xəstənin həkiminə güvənməsi çox əhəmiyyətlidir.Güvən duyulan və rahat hissedilən bir mütəxəssisə gedilməsi müalicə müddətini tezləşdirəcək.Panik atağın bir psixoloji xəstəlik olduğu qavranmalı, buna görə müalicəyə davam edilməli psixoloquna güvənməlidir.

                            AFAQ SALAMZADƏ

Kəkələmə nədir?  Kəkələmə nitq aparatının əzələlərinin qıc olması nəticəsində nitq tempinin və ritminin pozulmasıdır. Təxminən 5 yaş və ondan biraz tez və ya gec yaşda (2-7 yaş arası) başlayır. Danışarkən hərflərin, hecaların təkrarlanması, tutulmaların olmasıdır. Məsəslən, sa...lam, i...nsan və s. Kəkələmənin 3 əsas növü vardır: klonik. Tonik və qarışıq (klonik və tonik kəkələmə bir yerdə). Klonik kəkələmə  hecaların uzadılması şəklində özünü göstərir. Tonik kəkələmə də isə tutulma olur. Xüsusiyyətlərinə görə isə damaq, qırtlaq, nəfəs və düşüncə kəkələməsi vardır. Ən ağır kəkələmə növü qarışıq kəkələmədir.Bəzən kəkələmə ilə pararlel tik, Toretto sindromu, zəka yaşının aşağı olması, diqqət əksikliyi  halları da müşahidə olunur.

Kəkələmənin yaranmasının çox səbəbləri vardır. Səbəblər içərisində fizioloji, psixoloji səbəbləri xüsusi ilə qeyd etmək lazımdır.Fizioloji səbəbə beyin yarımkürələr qabığının nitq mərkəzində paroksizimlər, dezorqanizasiya, qıcıq, kəkələmə ocağının olması, psixoloji səbələrə uşağın gərgin, sterssli  situasiyadan aldığı travma aiddir. Məsələn avtoritar , mükəmməliyyətci ailə modelinin hökm sürməsi və s.

Kəkələn uşaqlarda özgüvən əksikliyi, həyacan təşviş, stressə davamsızlıq  və bunardan yaranan digər problemlər olur.

Həyacan nədir? Bizim üçün əhəmiyyətli, vacib işlərdən əvvəl, işin  gedişi zamanı keçirdiyimiz hisslər: narahatlıq, mədəmizdə (bəzən də digər daxili orqanlarımızda )  “döyünmə” halının yaranmasıdır. İnsan həyacanlanan zamamn ona elə gəlir ki, bu saat onun  ürəyi “yerindən çıxacaq”. İnsan həyacanlananda  tənəffüs prosesi tezləşir, tər vəziləri fəaliyyətini sürətləndirir və s. kimi fizioloji proseslər baş verir.  Bəs həyacan təşviş nədir? Yuxarıda qeyd olunduğu kimi konkret hadisədən əvvəl və ya gedişi zamanı baş verirsə bu normal haldır, yəni situativ həyacandır. Lakin həyacan gündəlik olaraq, ən kiçik, xırda, vacib olmayan iş zamanı baş verirsə demək ki, bu həyacan təşvişdir.

Bəs necə olur ki, həyacanlama zamanı yuxarıdakl fizioloji göstəricilər  baş verir?  İlk öncə hər şey düşüncədən irəli gəlir. İnsan hadisənin və ya işin onun üçün çox vacib əhəmiyyətli olduğunu düşünür, özü üçün bu işi dramatikləşdirir, işi reallaşdıra bilməyəcəyini düşünür. Həmin vaxtı beyindən gələn əmrə əsasən böyrəküstü vəzdən adrenalin hormonu qana ifraz olunur. Adrenalin hormonu isə ürək əzələlərinə təsir edərək ürəyin işini  sürətləndirir. Qan –damar sistemi tənəffüs sistemi ilə  birbaşa əlaqəli olduğu üçün tənəffüs tezləşir və digər proseslər baş verir. Kəkələyən uşaqlarda həyacanın təşviş fonunda olmasının səbəbi onların öz güclərinə inanmamaları və bu halı dəfələrlə yaşayıb,problemi gözlərində böyütmələridir.

Kəkələyən uşaqlarda diafraqma döş boşluğuna doğru çox meyllidir və bununla əlaqədar ağciyərlərin  hava tutumu az olduğu üçün bu uşaqlar nəfəsini tənzimləyə bilmirlər.

Həmçinin daxili orqanların və həycan mərkəzi uzunsov beyində yerləşdiyi üçün bu uşaqlarda kəkələmə problemi yaşanır.

Kəkələmə nitq qüsüru  (neyroloqopedik) olduğu üçün həmin uşaqlar öz natamamlıqlarının fərqindədirlər. Ümumi olaraq bütün insanlarda  natamamlıq hissi olur və bu hiss insanı fəaliyyətə təhrik edir. Yəni natamamlıq hissi motiv rolunda çıxış edir. Bu zaman insan cəhd edir və bacardığını görür. Lakin kəkələn uşaqlarda bu cür cəhd olmur. Hər dəfə danışanda kəkələdikləri üçün özlərinə olan inamı yox olur. Nəticədə məğlub olduqlarını düşünürlər. Bu səbəbdən də onlar çəkingən, utancaq, insanlarla ünsiyyətə girməyən olurlar, yəni, özgüvən əksikliyi problemi yaşayırlar.

Kəkələyən uşalqar gərgin vəziyyətə düşdükdə kəkələmələri artır. Niyə? Bu uşaqlar öz güclərinə inanmadıqları üçün  çətin vəziyyətin öhdəsindən gəlməyəcəklərini düşünürlər və çıxış yolu tapmağa cəhd etmirlər. Nəticə də həyacanlanırlar, özünə nəzarəti itirirlər və kəkələyirlər. Bu hal bir deyil bir neçə dəfə təkrarlandığı üçün stressə davamsızlıq ortaya çıxır.

Kəkələmə problemi olan insanlarla kompleks iş aparılmalıdır. Nevropatoloq dərman müdaxiləsi ilə beyində olan fizioloji prosesi normal vəziyyətə gətirməlidir. Loqoped nəfəs və digər loqopedik təfələrini işləyir.  Psixoloq isə uşağın özgüvən əksikliyi, həyacan təşviş, stressə davamsızlıq problemləri üzərində işləməlidir.

 Hər şeydən əvvəl özgüvən əksikliyi aradan qalxmalıdır ki, uşağın özünə nəzarəti formalaşıb, çətin vəziyyətdə hayacanlanmasın və çıxış yolu tapsın. 

                                   Arzu Ələkbərova

                 NUPM Gəncə filialının  psixoloqu

Nunana sindromu vücudun fərqli yerlərində normal inkişafı ləngidən genetik bir patalogiyadır.Həm uşaqlarda həm də yetkinlərdə rast gəlinə bilər.Bu sindromdan əziyyət çəkən şəxslərdə müxtəlif qüsurlar ola bilər:özünəməxsus üz quruluşu,qısa boy,ürək qüsurları,digər fiziki problemlər və əqli gerilik.

Sindrom ilk dəfə olaraq 1883-cu ildə qalın boyun,qulaq qığırdağında anomaliya olan,saçının arxa hissəsində keçəllik olan 20 yaşında oğlan uşağında müəyyən edilmişdir.

Bu sindrom genetik mutasiya nəticəsində baş verir.Beləki embrional dövrdə valideynlərdən birindən aldığı kopya gen ümumi inkişafa təsir edir.Yəni genetik olaraq sindrom yaranır.Sindromdan əziyyət çəkən şəxsin gələcəkdə doğulacaq uşaqlarının patologiyaları olma  şansı 50%-dir.2006-ci ildə aparılan araşdırmalar nəticəsində bu sindromla bağlı 3 gen aşkar olunmuşdur:PTPN11(50%), KRAS(5%)və SOS1(10%).Xəstəliyin yaranmasında spontan mutasiya da qeyd edilir.

Ümumi olaraq genetik ürək xəstəlikləri,skelet qüsurları ilə müşayət olunurlar.

Əlamətləri

Üz quruluşu-şəxsin üz quruluşu kliniki diaqnoz üçün əsas meyarlardan hesab olunur.Lakin əlamətlər yaş səviyyəsinə görə dəyişə bilər.Məsələn 1 aydan kiçik körpə aşağı zillənmiş və geniş məsafəli gözlərə,sallanan qulaqlara,üst dodaqda dərin bir oyuqa sahib olur.Yaş artıqca qalın göz qapağı olan gözlərə və özünəməxsus quruluşu olan buruna sahib olarlar.Yeniyetməlik dövründə əsasən  üzdə ifadəsizlik,süstlük müşahidə olunur.

Ürək qüsurları-araşdırmalara görə Ulrixa-Nunana Sindromundan əziyyət çəkən şəxslərin 80%də anadan gəlmə ürək qüsurlarına rast gəlinir.Bu zaman uşaqları ilk öncə pediatirik kardioloqlara yönəltmək lazımdır.Bu uşaqlarda ən çox ürək əzələsinin qalınlaşması,başqa sözlə desək hipertrofik kardiyomiyopatiyaya rast gəlinir.30-40% şəxs bu qüsurdan əziyyət çəkir.Bunun nəticəsində  qeyri müəyyən səbəbdən ürəkdə böyümə və ya qalınlaşma prosesi gedir.

Əzələ-skelet problemləri-normalda bu sindromlu şəxslərdə çökək və ya qabarıq formada olan döş qəfəsi olur.Skeletin quruluşunda anomaliyalar,boyun sümuyunun qısa və qalın olması da xarakterin əlamətdir.

Görmə problemləri-bu şəxslərin xarakterik əlamətlərindən biridə məhz gözlə bağlıdır.Göz qapaqları ya normadan çox qalın yada çox nazik ola bilər.Beləki göz quruluşunda kənara çıxmalar müxtəlif görmə qüsurlarına səbəb olur.Əsasən astiqmatizma,miyopi,hipermetropi,nistagmus kimi göz xəstəliklərindən əziyyət çəkirlər.

Böyümə ilə bağlı problemlər-uşağın çəkisi normal hesab olunsa da çox vaxt qidalanma ilə bağlı problemlər yaşamış olurlar.Normal halda yetkinlik dövründə uşaqlarda böyümə prosesi sürətlənir.Lakin bu sindromlu şəxslərdə bu proses fərqli inkişaf edir.Skelet qüsurları ilə əlaqədar olaraq uşaqlarda böyümə 20 yaşdan sonra da davam edə bilər.

Klinik əlamətləri sırasına qanaxmaların olması,əllərdə və ayaqlarda şişkinlik,böyrək xəstəlikləri,cinsi problemlər(ən çox oğlanlarda) da daxildir.Bu uşaqların cild tonları da dəyişkən olur.Saçları çox vaxt ya qıvırcıq yada çox sərt ola bilər.

Pedaqoji cəhətdən nəzər yetirsək görərik ki,uşaqlarda əqli geriliyin yüngül forması(debil)müşahidə olunur.Yəni bu sindromlu şəxslərə mütləq şəkildə psixo-pedaqoq,loqoped,psixoloq nəzarəti lazımdır.Ancaq böyük əksəriyyətində intelektin səviyyəsi normaldır.Nitq qüsurlarının olması isə əsasən eşitmə qüsurları ilə bağlıdır.

Müalicəsi üçün əsasən tibbi müdaxilələr edilir.Məsələn uşaqlarda olan boy problemlərini aradan qaldırmaq üçün hormonal dərmanlar təyin olunur.Somatik qüsurlar üçündə bəzən cərrahi müdaxilələrdən istifadə olunur.

                        Nuray Lətifzadə     

  Kövrək X-xromosomu sindromu – dominant, cinsiyyətlə-ilişikli keçən, zəif penetrantlığa malik xəstəlikdir. Kişilərdə bir X xromosomu olduğuna görə, əgər həmin xromosom mutant allel daşıyırsa xəstəlik üzə çıxır. Qadınlarda iki X xromosomu olduğuna görə, onların normal allel alma şansı iki dəfə artır. Mutant FMR1 geninə malik qadın xəstə də ola bilər, sağlam da. İkinci X xromosomunun rezerv kopya ola bilməsinə baxmayaraq, X inaktivasiya nəticəsində hər hüceyrədə yalnız bir X xromosom aktiv olur. Martin-Bell sindromlu kişi xəstəliyi yalnız qızlarına ötürə bilər. Qadınlar isə 50% ehtimalla xəstəliyi həm qızlarına, həm də oğlanlara verə bilər.

       Oğlanlar 3,5-4 kq. ağırlığında doğulurlar. Xəstəliyin müəyyən fenotipik əlamətləri var: hündür və geniş alın olan böyük baş, uzun sifət və çənə, üzün orta hissəsinin bir az yastılığı, burunun ucunun azca dimdiyəbənzər əyilməsi. Qulaqlar böyük və nisbətən aşağıda yerləşmiş olur. Əl və ayaq pəncələri, həmçinin distal falanqalar geniş, oynaqlar çox hərəkətliliyə malik olur. Əlamətlərin hamısının birlikdə olması vacib deyil – bir və ya bir neçəsi ola bilər. Nevroloji əlamətləri bütün digər kəmağıllı uşaqlardakı kimi olur. Sindromun əsas simptomu intellektual gerilik və özünəməxsus nitqdir. Belə xəstələr tez, qırıq danışır, mırıldanan nitqə malik olurlar. Həmçinin davranışlarda aqressivlik və hərəki tormozlanma kimi pozğunluqlar üzə çıxa bilər.

      Kövrək X-xromosomu sindromunun müalicəsi yoxdur, lakin gələcək tədqiqatların yeni terapiya imkanları yaradacağına ümid var. İndiki zamanda xəstəliyin simptomlarını koqnitiv-davranış terapiyası, xüsusi öyrətmə, dərman və lazım gələrsə fiziki qüsurların müalicəsi yolları ilə yüngülləşdirmək olar. Ailəsində kövrək X-xromosomu sindromu olan şəxslər hamiləlik planlaşdıran zaman genetik məsləhət almalıdırlar. Tədqiqat zamanı kövrəkliyi folat az olan mühitdə tapmaq mümkün olduğundan, belə uşaqları fol turşusu ilə müalicə etmək təklif olundu. Uşaqların müalicəsi yetkinlərə nisbətən daha effektivdir: aqressivlik itir, diqqət artır, hərəkət və nitq yaxşılaşır. Həmçinin, belə xəstələri psixostimulyatorlar ilə müalicə etməyi yoxlayırlar.

                               SALAMZADƏ AFAQ

Uzun illərdir ki,heyvanlar insanların can yoldaşı,ən sadiq dostu olmuşdur.Ədəbiyyatlarda Pet Terapy, pet psixoterapiya,heyvan dəstəkli terapiya və.s kimi terminlər işlədilmişdir.Araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki,heyvanlarla edilən terapiya insanın psixoloji,sosial və fiziki inkişafında böyük rol oynayır.

Xüsusilə ev heyvanları ilə edilən bu cür heyvan dəstəkli terapiyalar daha əlverişlidir.Konis terapiya,başqa sözlə desək itlərlə terpaiya 1944-cu ildən rəsmi şəkildə tədbiq olunmağa başlayıb.Fiziki,psixoloji,ruhsal və sosial problem yaşayan uşaqlarla edilən bu terapiyalarda böyük uğurlar qazanılmışdır.Terapiyalarda itlərin bədən istiliyindən,bio-ritmlərindən,tükləri ilə təmasdan və insanlar üzərindəki motivasiyaedici xüsusiyyətlərindən istifada olunur.İtlərlə olan terapiyanın faydalarına nəzər yetirək.

-Uşaqlarda empatiya qurmaq hissini formalaşdırır.Beləki uzun müddət itlərlə birlikdə olan uşaq artıq onların bədən dilini öyrənməyə başlayır və empati qurmağa başlayır.

-Özünə qapanıq olan,sosial unsiyyətə həvəs göstərməyən uşaqlar itlərin sayəsində daha xaricə meyilli olurlar.

-Özünə xidmət vərdişlərinin formalaşmağı üçün itlərlə terapiya ən əyləncəli üsuldur.Yemək yemə vərdişi formalaşmayan uşaqlarla aparilan konis terapiya daha böyük nailiyyətlər əldə edir.Beləki uşaqlar itlərə yemək,su verməklə tədricən özləridə yemək yemə,qidalanma vərdişinə yiyələnirlər.Eyni zamanda qaşıqdan istifadə etməyi öyrənir.Xırda dişli daraqla itlərin tüklərinin daranması uşaqları çox əyləndirir həmdə özünə xidmət bacarıqlarını inkişaf etdirir. Bu daha çox Daun Sindromlu,Autizmli uşaqlarda işə yarayır.

-Emosional sabitlik baxımından da işə yarayır.Beləki uşaqlar və itlər arasında olan səmimi dostluq onların daha çox xoşbəxt olması,özünü güvəndə hiss etməsinə şərait yaradır.

-İnsanlardan fərqli olaraq itləri insanın necə göründüyü,nə danışdığı maraqlandırmaz.Önyarğıları olmaz.Buda problemli uşaqlarda özgüvənin yaranması və özünü qəbullanma baxımından çox önəmlidir.

-Terapiyalarda itlərlə uşaqlar arasında,uşaqlarla terapistlər arasında,uşaq,terapist və ailələr arasında çox səmimi münasibət yaranır.Xüsusilə əvvəl sosiallaşmağa meyilli olmayan,ünsiyyətdən qaçan uşaqlarda ünsiyyətə meyillilik yaranır.Onlar itlərlə keçirdi xoş vaxtı öz ailələri,ətrafında olan insanlarla bölüşmək üçün can atarlar.

-İtlər Mental Stimulasiya baxımından da yardımçı olurlar.Uşaqlarda uzun müddətli və qısa müddətli hafizənin inkişaf etməsi,diqqətini toplaya bilmək bacarığı,ünsiyyət vərdişləri,yamsılama bacarıqları və digər proseslərdə irəliləyişlər müşahidə olunur.

-İtlərin insan üzərində ən çox faydalı olduğu sahələrdən biridə fiziki göstəriciləridirşTanıdığı heyvanla birlikdə olmaq insanlarda rahatlıq effekti yaradır.Bu baxımından edilən testlər yüksək qan dövranının və ürək döyüntülərinin normaya düşdüyünü göstərir.Eyni zamanda itlərlə təmas quraraq yuxuya gedən uşaqlarda bədən tonusunun normallaşdığı qeyd edilir.Taktil stimulasiya baxımından əllər və ayaqların itlər tərəfindən yalanması zaman tonus qaydaya düşür,üzvlərə nəzarət artır.Həmdə uşaq öz bədən üzvlərini uzun müddət hiss edə bilir.

-Uzun müddət ağır tibbi,pedaqoji müdaxilələrdən yorulan uşaqlar üçün itlərlə  terapiya 1 növ motivasiya artırıcı funksiya daşıyır.Müxtəlif əyləncəli oyunların oynanılması uşaqlarda hərəkət bacarıqlarını inkişaf etdirir.Əvvəl məcburən edilən hərəkətləri uşaqlar artıq sevə-sevə edirlər.Xırda və böyük matorikasının inkişafı üçün itlərlə müxtəlif oyunlar oynayır.

Ancaq bu terapiyanı tədbiq etməzdən əvvəl uşağın hər hansı 1 alerjik reaksiyasının olub-olmaması müəyyənləşməlidir.

                              Nuray Lətifzadə

Qadınların bir çoxu hamiləlik müddətində siqaret, spirtli içkilər və narkotikanın körpənin inkişafına mənfi təsir etdiyinin fərqindədir. Lakin, onlar bilmirlər ki, bununla yanaşı hamiləlikdə yaşanan stress də dölün inkişafında diqqətə çarpacaq nəticələrə yol aça bilən bir risk faktorudur. Yəni hamiləlik müddətində yaşanılan stress, körpənin inkişafı, immunitet sisteminin funksiyası və onun koqnitiv inkişafı üzərində qalıcı təsirə malikdir.

Hamiləlik dövründə stresli hallara məruz qalmış döldə həm koqnitiv, həm davranış baxımından, həm də fiziki inkişafında müəyyən geriləmələr yaranır.

Prenatal stressin idrak və qavramaya təsiri:

Araşdırmalar göstərir ki, prenatal stress, uşaqların idrak- qavramalarına və ya koqnitiv bacarıqlarına təsir göstərərək intellektual cəhətdən və dil, nitq qabiliyyətlərində geriləmələri üzə çıxardır.

Prenatal stressin davranışa təsiri:

Prenatal stressin uşaqların davranışlarına təsir etdiyinə dair tutarlı sübutlar müvcuddur. Belə ki, stressə məruz qalan körpə, inkişafının sonrakı mərhələlərində diqqətini cəmləməkdə çətinlik çəkər, və ailədaxili və ya həmyaşıdları arasında aqressiv davranışlar sərgiləyər.

Mütəxəssislərin fikrincə, stressin hamiləliyin 12-22 ci həftələrində yaşanması halında təsirlənmənin daha çox olacağı düşünülür. Nəticədə, uşağın 3-5 yaş dövründə əqli gerilik, diqqət defisiti, nitq qabiliyyətinin olmaması və ya nitqin gecikməsi, hiperaktivlik, depresiya, həyəcan-təşviş pozuntularının yaranma ehtimalı artır.

                                Firuzə Qənizadə

Müasir dövrdə həyat şəraiti,sosial,ekoloji problemlərlə əlaqəli olaraq depressiya həddindən çox artıb.Yaxınlarımızda,ətrafımızda olan insanların əksəriyyəti bu problemdən əziyyət çəkir.Təbii ki,bir insanın depressiyada olub-olmadığını soruşaraq müəyyən etmək olmaz.İnternetdə depressiyanın psixoloji əlamətləri ilə bağlı yeterincə məlumat var.Ancaq bir insanın fiziki əlamətlərinə görə də depressiya olub-olmadığını müəyyən etmək olar.Çünki insan öz daxili əhval-ruhiyyəsini öz bədən dilində də əks etdirir.Əgər aşağıdakı bədən dili göstəricilərindən ən azı 3 və ya 4-ü sizdə və ya ətrafınızda olan insanlardan hansındasa varsa o zaman müəyyən qədər nələrinsə yolunda getmədiyini anlamaq olar.

Pis Duruş(Qamət)-Depressiyanın ən açıq bədən dili göstəricilərindən biridir.Çiyinləri önə doğru əyilmiş və qozbel,donqar şəklində olan duruş və oturma forması xarakterikdir.Bu cür əlamətləri olan 1 çox insana rast gəlmək olar.Bu formada duruş hər hansı onurğa pozulması nəticəsində yada vərdiş halını alan zaman yaranır.Eyni zamanda ağır və uzun müddət davam edən depressiyanın da nəticəsi ola bilər.Bundan başqa bu insanlarda başın önə doğru əyilməsi də müşahidə olunur.Bu sankı təslim olmağın,hər şeyin bitdiyi anlamına gələn bir hərəkətdir.Ancaq başın bu cür əyilməsi insanın təməl duruş forması da ola bilər.

Gülümsəmə-gülümsəmənin depressiya əlaməti olduğu nə qədər qəribə səslənsə də  araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki,depressiyada olan insanlar ya həddən artıq gülürlər yada çox az.Xüsusilə də çox gülməli olmayan bir şey həddən çox gülmək insanın qayğı və qəbullanmaq probleminin olduğunu göstərir.Eyni zamanda öz acısını gizlətmək istəyən insanlar da toplum içində sanki aşırı gülüşlərini göstərərək hər kəsə “ mən çox xoşbəxtəm,həyatımda hər şey qaydasındadı” mesajını vermək istəyir.Bununla yanaşı çox gülməli olduğu halda həmin sitiuasiyadı məcburən gülmək,yada ümumiyyətlə gülə bilməmək həmin şəxsin daxilində fırtınalar qopduğundan,ünsiyyət problemi yaşadığında xəbər verə bilər.

Göz kontaktı-Adətən öz güvən əksikliyi yaşayan şəxslər qarşılarındakı ilə göz təması qurmaqdan yayınarlar.Danışdıqları zaman ya gözünü aşağı dikər yada partnyorlarının ətrafına baxaraq danışarlar.Ancaq özgüvən əksikliyi olan insan danışan zaman bütün diqqətini mövzuya kökləməyi bacarar.Yəni bu insanlarda göz təmasının olmaması çəkincəklikdən yaranır.Depressiv insanlarda isə bu bir qədər fərqlidi.Belə ki onlar söhbət əsnasında qarşısındakı ilə  tam olaraq göz təması qura bilirlər.Ancaq problem ondadır ki,qarşısındakının nə danışdığı zərrə qədər də o insanları maraqlandırmaz.Söhbətdən yorulmuş bir göz ifadələri olar.Buna görə də göz kontaktında tez-tez ayrılmalara rast gəlinir.

Kiçilmək-Normalda 1 insan öz çiyinləri məsafəsində ayaqlarını qoyar.Məsələn supermanın duruşuna fikir versək görərik ki,ayaqlarını yerə möhkəm dirəyərək bütün tamlığı ilə öz bədənini irəli çəkir.Depressiyadan əziyyət çəkən insanlar sanki özlərini gizlətmək üçün bacardıqları qədər özlərini kiçildərlər.Ayaqlarını hardasa bir-birinə bitişik şəkildə qoyarlar.Daha kiçik görünmək üçündə bellərini əyərək hərəkət edərlər.

İfadəsiz üz-Digər bədən dili göstəricilərindən biridə danışarkən yada kimisə dinləyərkən donuq bir sifətlə baxmaqdır.Günlük həyatımızda eşitdiyimiz,haqqında danışdığımız mövzulara uyğun olaraq üz ifadəmizdə müxtəlif reaksiyalar verir.İfadəsiz bir üz danışılan mövzu nə qədər maraqlı da olsa heç bir reaksiya vermir,şəkil almır.Bu depresiyyanın əlaməti sayılır.Bəzən danışarkən gülümsəmə ilə qarşılaşa bilərik.Ancaq bilmək lazımdır ki,həqiqətən gülümsəyən zaman gözlərin içi də gülümsəyər,parlaq görünər.Depressiv şəxslər də isə sadəcə ağız gülmək funksiyasını yerinə yetirər,gözlərdə isə böyük boşluq hiss olunar.Belə bir fikir var ki,əgər insan gülərkən göz kənarlarında “qaz ayağı” adlandırılan qırışlar yaranırsa onda həqiqətən də ürəkdən gülümsünmüş olur.

Yavaş hərəkətlər-Bir insan normalda etdiyi hərəkətlərdən yavaş hərəkət etməyə başlayırsa bu depressiyanın bir başqa göstəricisi ola bilər.Enerji və həyacanın nə qədər azaldığını göstərdiyi üçün depressiyanın əsas bədən dili siqnallarındandır.Nələrisə yığırdırarkən,maşına minərkən,yemək bişirərkən,yatarkən,qalxarkən və.s davranışlara diqqət edin.Depressiyada olan şəxslər üçün ediləcək hər bir iş həddin artıq enerji tələb etdiyi üçün daha çox zamana ehtiyacı olduqlarını düşünürlər.

Yuxarı da qeyd etdiyim kimi,bu əlamətlərin hər zaman depressiya əlaməti olmaya da bilər.

                                       Nuray Latifzada

Bildiyimiz kimi autizm zamanı digər nevroloji xəstəliklər də özünü biruzə verir.Bunlara epilepsiya,tiklər,mutizm,psixiatrik pozulmaları və.s misal göstərmək olar.

Autizmli şəxslərdə epilepsiyanın görünmə sıxlığı 5-46% arası dəyişir.Autizmlilərdə epilepsiyanı müəyyən etmək bəzən çətin olur.Çünki epilepsiya halında olarkən yaşanan bəzi vəziyyətlər elə autizm üçün xarakterik olan hallarla qarışdırılır.Məsələn streotip hərəkətlər,davamlı ağlama və qəzəb,motor tiklər və.s bu hallara misal ola bilər.1998(Rapin)-ci ildə 180 autizmli uşaqla aparılan təcrübədə müəyyən olunmuşdur ki,bu uşaqlardan 30%-də müəyyən kriz halı müşahidə olunub.Bunlardan 11%-də epilepsiya geri qalanın da isə sadəcə kriz xarakterli bir hal yaşandığı aşkara çıxarılıb.Epilepsiya krizlərinin daha dəqiq müəyyən olunması üçün elektroensefaloqrafiya müəyinəsi aparılır.Uzun müddət aparılan Elektroensefaloqrafiya(EEG) araşdırmalarından sonra müəyyən olunub ki,autizmli uşaqların üçdə birində EEG pozulmaları yaşanılır.Bu pozulmalar təbii yuxu şəraitində aparılan EEG nəticəsində daha asan aşkara çıxarılır.Lakin bəzən EEG zamanı da yanlışlıqlar yaşana bilər. Yəni epilepsiyanın aşkara çıxarılmasında digər amillər də rol oynaya bilər.Çünki autizmli şəxsin aktivliyini poza bilən metobolik problemlər,bakterial ensefalit və digər problemlərdən də şübhələnmək olar.

Bir çox epilepsiya xəstələrinin autizm xüsusiyyətləri daşıdığını qeyd edən mütəxəssislər qeyd edirlər ki,epilepsiya krizləri beynin sosial fəaliyyətinə təsir edən nevroloji funksiyaların fəaliyyətini pozur.Bu zaman dodakların yalanması,qolların silkələnməsi,gözlərin tez-tez qırpınması kimi hallar müşahidə olunur.

Epilepsiya əlamətlərinin daha çox autizmin asperger formasında rast gəldiyi qeyd edilir.Bu isə xüsusilə yeniyetməlik və yetkinlik yaşına çatmış aspergerlərdə rast gəlinir.

Ailələri ən çox narahat edən məsələlərdən biri də autizmlilərdə epilepsiyanın müalicədir.Anti-epileptik dərman preparatları ilə müalicə mümkün olmadığı halda anti-epileptik preparatlarla müalicə ön plana çıxır.Ancaq bəzən yenə də krizlərə nəzarət etmək mümkün olmur.Bunun arxasında autistik şəxsdə olan metobolik və ya genetik pozulmalar ola bilər.Ona görə də hər hansı müalicə prosesudu başlatmazdan öncə şəxsin spesifik genetik  xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.Son dövrlərdə immunitet sisteminə mənfi təsir edən amillərdən qorunmaq üçün autistik şəxslərə immuniglobulin müalicəsi,karbohidrat diyetləri və digər bu kimi vasitələr tədbiq olunur.Və müalicələrdən sonra müəyyən olunmuşdur ki,autizmi şəxslərdə krizlər nisbətən azalmış və onlara nəzarət etmək mümkün olmuşdur.

                                     Nuray Lətifzadə

Bildiyimiz kimi autizmin korreksiyasında dünya təcrübəsində 1 çox üsullardan istifadə olunur.Buraya davranış terapiyaları,alternativ terapiya növləri və eyni zamanda bio-tibbi terapiyalar da daxildir.Bio-Tibbi Terapiyalar dedikdə,Kazein və Gluten dietası,”Qidalı Maddələrin Çatışmazlığı”dietası,Katagenik dieta,Venadaxili imunoqlobin müalicəsi,Vitamin B6 dəstəyi,Maqnezium dəstəyi və.s nəzərdə tutulur.

Son dövrlərdə autizmli şəxslərə ən çox təyin olunan bio-tibbi terapiya növü isə Gluten və Kazein dietasıdır.1neçə il əvvəl bu tip üsulların tədbiqi insanlara çox absurd görünürdü.Ancaq indi Autism Research İnstitute-nin “Defeat Autism Now” protokolunda hər autist uşağın ən azı 3 ay glutensin və kazeinsiz dieta tədbiq etmələrini tövsiyyə edir.

İlk öncə qeyd edim ki,həm Gluten həmdə Kazein bir protein növüdür.Glutenə buğda,arpa,çovdar,yulaf kimi taxıl bitkilərində rast gəlinir.Kazein isə süd və süd məhsullarında olur.Bir çox autizmli uşaqlarda gluten və kazein “zəhər” effekti verir.Bu tip qidalar bağırsaqda keçiricilik yaradır və həzm olunmamış qidalar autizmli şəxslərin beyinlərində olan asılılıq(afyon)reseptoruna bağlanırlar.Nəticə olaraq isə autizmli uşaq buğda və süd məhsulları qəbul etdikcə sanki onlarda Morfin təsiri yaradır.Baxmayaraq ki,ailələr öz praktik təcrübələrində “autizm və diyeta” arasında bağlılığın olduğunu bilirlər,lakin elmdə bununla bağlı araşdırmalar hələ də davam edir.

Bu dietlərin tədbiq edilməsinin səbəbi hər hansı qidaya qarşı olan “Alergiya”deyildir.Bunun səbəbi autizmli uşaqların bir çox proteini parçalaya bilməməsindədir.İngiltərədə aparılan araşdırmalar zamanı məlum olmuşdur ki,bəzi peptitlər(proteinlərin parçalanmış halı) sidikdə afyon fəaliyyət yaradır.Buda öz növbəsində autizmdə biruzə verir.

Bu dietə başlamazda əvvəl valideynləri 1 çox sual maraqlandırır.Bəzən uşaqların günlük qida rasyonu yalnız süd və taxıl məhsullarından ibarət olur.Bu vəziyyətdə valideynlər daha çox narahatlıq keçirirlər.Düşünürlər ki,bu qidaları rasiondan çıxarsalar uşaqları aclıqdan ölə də bilərlər.Bəzənsə “uşağım südsüz neyliyəcək” deyə narahatlıqlar keçirirlər.Təbii ki, süd məhsulları kalsium mənbəyi olaraq uşaqlar üçün çox faydalıdır lakin,elmə nəzər yetirsək inək südünün tərkibində insanda kalsiumun əmilməsini bloklaşdıran 1 maddə olduğu da aşkara çıxarılmışdır.Yəni heç kim istəməz ki,öz övladına bilə-bilə “zəhər” içirtsin.Odur ki,bu cür narahatlıqlar əsassızdır.

Bir çoxları süd məhsullarını rasiondan çıxartmağın Glutenə nisbətən daha asan olacağını fikirləşir.Gluten tərkibli qidaların rasiondan çıxarılması çox böyük cəsarət tələb edir.Çünki günlük istifadə olunan əksər qidaların tərkibində gluten vardır.Əgər gluteni birdən-birə çıxartmaq çətindirsə onda ilk növbədə kazeini(süd) çıxardıb daha sonra isə glutenə keçmək olar.Mütəxəssislər nəticə verməsi üçün ən azı 3 ay bu dietin tutulmasını məsləhət görürlər.Ancaq çox diqqətli olmaq lazımdır.Yəni tam olaraq glutensiz və kazeinsin qidalar daxil edilməlidir.

Diyet üçün reseptləri  www.glutenfreemall.com kimi saytlardan həmçinin digər online mənbələrdən əldə etmək olar.

                              Nuray Lətifzadə