Belə deyə bilərik ki, kədər normal həyatın bir hissəsidir. Ancaq bu kədərli vəziyyətin uzanması və səbəbsiz ortaya çıxması ruh sağlamlığı problemidir və depressiya olaraq təyin olunar. İnsan özünü fiziki və mənəvi cəhətdən lazımsız hiss edir, ruh düşkünlüyü yaşayır.Depressiyalı adamı yemək-içmək maraqlandırmır , günəşin çıxması, yağışın yağması,ümumiyyətlə heç nə ona sevinc gətirmir. Depressiya illərlə içimizdə yığılan hiss və narahatlıqlarımızın,fikir və düşüncələrimizin nəticəsidir.Mütəxəsislərin fikrincə, depressiya çox zaman nevrozun fonunda başlayır. Depressiyanın ağır forması zamanı insan evə qapanır və heç kəslə görüşmək istəmir, bütün günü hərəkətsiz uzanır və s. İlkin mərhəllələrdə isə depressiyalı şəxs məcburi şəkildə də olsa, evdən çıxır, istəməsə belə işə gedir. İstəmirəm, lakin bunu etməyə məcburam arasındakı halın özü də insanı qıcıqlandırır.

Dəyişənxasiyyətli, özünəqapanan, ən xırda problemi ürəyinə salan insanlar depressiyaya daha tez düşürlər. Məsələn, tutaq ki, biri yolda gedərkən hər hansı bir dostu onunla soyuq davrandı, dilucu salamlaşdı. Həmin şəxs gün ərzində baş verən bu hadisəni götür-qoy edir.Hardasa bunu özünə dərd edir desək yanılmarıq. Mövhumatçı, əlamətlərə inanan insanlar daha bədguman olurlar.Məsələn, evdən çıxarkən qarşısından qara pişik keçdisə, deməli, nəsə pis hadisə olacaq.

Depressiya duyğu, düşüncə və davranışa təsir edər. Müalicə edilmədiyi təqdirdə aylar illər bəzən də ömür boyu davam edə bilər.

Depressiya dəyişik şəkillərdə ortaya çıxa bilər:

~Bəzisində səbəb olmadan birdən ortaya çıxar

~Bəzisində stressli bir həyat hadisəsindən sonra başlayır

~Bəzən bir bədbəxt hadisədən sonra həyat boyu davam edə bilər

~Bəzən təkrar təkrar bədbəxt hadisələr fonunda yaranır və.s

Həyat boyu depressiya keçirmə riski 15% civarındadır. Qadınlarda bu nisbət 25%-ə qədər çıxmaqdadır. Qeyd etmək olar ki, bütün cəmiyyətlərdə depressiya qadınlarda iki qat daha çox rast gəlinir.Hamiləlik zamanı, doğum sonrası  kimi dövrlərdə depressiya keçirmə riski artar. Bunun səbəbi tam olaraq bilinmir, ancaq qadınların hormonları bu riski artırır.Fiziki xəstəliyi olanlarda da daha çox görülür. Məsələn sonsuzluq müalicəsi alan qadınlarda normal qadınlara görə iki-üç qat çox depressiyada olurlar. Depressiyalı insanlar əksər hallarda müalicə almaq istəməz, lakin psixoterapiya və bioloji üsullarla yəni dərman vasitəsilə müalicə almaq mümkündür. Bəzən daha çətin depressiya zamanı elektroşokdan da istifadə olunur. Dərman müalicəsi ən azından 3-4 həftə çəkir, psixoterapiyalar zamanı isə terapiyanın abu havasından, gedişatından aslı olur. Psixoterapiyalar qrup və tək halda keçirilə bilər. Qeyd etdiyimiz kimi tam səbəbləri bilinməyən depressiya beyindəki kimyasal pozuntulardan, B12 vitamini əksikliyi, tiroid, xronik və.s kimi xəstəliklər zamanı yarana və ya arta bilər.

Depresiyyalı insanların müalicə görməsi vacibdir, melanxolik depressiyalı insanlar intihara daha çox meyilli olanlardır. Yüngül depressiyalar zamanı bu hiss olunmaya bilər lakin bu sonralar daha da pisləşə bilər.

Dünyada depressiyadan 154 milyon insan əziyyət çəkir. ABŞ xəstəxanalarında hər il 12 milyona yaxın qadın depressiyadan müalicə olunur və depressiya xəstələrinin 2/3-si müxtəlif səbəblərə görə müalicə ala bilmir.

Xəstələrin 50% -i 20-50 yaş arasındadır. Bununla birlikdə uşaqlarda və yaşlılarda da depressiya halı müşahidə olunur.Evlilərə nisbətən boşanmış, ayrı yaşayan və ya yalnız yaşayanlar daha çox depressiya keçirirlər. Qeyd etdiyimiz kimi yalnız yaşayan yəni tənha insanlar daha çox bədgüman olur və depressiyaya meyilli olurlar. Onların həyatında böyük boşluq olur və həyat mənasızlaşınca suisidal davranışlara meyilli olurlar.

Suisidal davranış intihara meyilli davranışdı.Suisid latın sözü olub, “sui”- özünü  “saedere”- öldürmək sözlərin birləşməsindən yaranıb. Mənası özünü öldürmək deməkdir. XIX əsrdən etibarən suisidal davranışların statistikası daimi və bərabər şəkildə artır, bütün dünya ölkələrində müşahidə olunur.İntihara meyilli etnik qruplar mövcuddur. Eyni zamanda müxtəlif peşələr üçündə intihar  (1dən- 10 a qədər qiymətləndirəndə) riski belədir: birinci yerdə musiqiçi (8.5 bal), sonra tibb bacıcı (8.2), diş həkimi (8.2), maliyyəçi (7.2), psixiatr (7.2), kitabxanaçı (3.2) ve satıcı (2.1) hesab olunur.

İntiharın bir çox səbəbi ola bilər. Depressiyaya aid olunan səbəblərin daha da kəskinləşməsi suisidal davranışa səbəb ola bilər.İctimai katalizmlər suisidal davranışa birbaşa təsir göstərə bilər.Məsələn, Berlin divarının qurulmasından sonra Şərq sektorunda intiharların səviyyəsi 25 dəfə artdı.İqtisadi böhranlar yalnız maddi duruma yox,həm də psixi vəziyyətə təsir göstərir.Bu vəziyyətdə gələcək son dərəcə qeyri-müəyyən görsənir.Təxminən 80% intihar edən öz niyyətləri haqqında ətrafdakılara qabaqcadan xəbər verirlər, hərçənd bu haqda xəbərin üsulları gizlədilmiş ola bilər.12%- i iki il ərzində intiharın uğursuz cəhdindən sonra onu təkrarlayırlar və arzu olunana çatırlar.80% özünə qəsd etmiş, keçmişdə ən azı bunu bir dəfə etməyə çalışmışlar.Özünə qəsd etmiş hər bir insanın ətrafında orta hesabla 6 insan qalır, onlar üçün də intihar ağır travmadır.

Depressiya və suisidal davranış haqqında  “Wilbur ölmək istəyir” filmində görə bilərik.Filmin mövzusuna görə təxmini 30 yaşlarında olan iki qardaş Wilbur və Harbour atalarından qalma kitab dükanını işlətməkdədir. Qardaşı Wilburun həyata bağlarını itirmiş olması və davamlı intihar cəhdlərində olması, Harbouru çox narahat edir. Son zamanlarında həyatda böyük çətinliklər ilə mübarizə edən Wilbur, artıq son nöqtəyə gəldiyini düşünür. Bir dəfə evdə qazı açıq buraxaraq intihar edər, daha sonra bunu görən qardaşı evdə bütün kəsici və təhlükəli alətləri gizlədər,lakin yenə də intihar üçün Wilbur nəsə tapar. Bu dəfə də o, evin elektrik məftillərindən özünü asmaq üçün kəndir kimi istifadə edər. Yenə bacara bilməyən Wilbur bu dəfə də özünü suya atar, su dayaz olduğuna görə intihar cəhdi uğursuz olar.Daha sonra biləklərini kəsər, binadan atlanmaq istəyər amma hər dəfə bunu bacara bilməz. Intihara meyilli olan Wilburun ən qısa müddətdə bir müalicə görməsi lazımdır.Wilburun intihar probleminin yalnızlıq,sevgilisizlik olduğunu müdafiə edən psixoloqun fikirlərinə böyük qardaşı Harbour da dəstək verir. Bir gün, dükanlarına, yaxındakı bir xəstəxanada təmizlikçi olaraq çalışan Alice və qızı Mary girər və həyatlarını dəyişir.Alice ilə tanış olduqdan sonra Wilburun həyatında hər şey dəyişər, hətta o intihar etmək istəyən birinə mane olar. Yeni məqsədlər, yeni insanlar, yeni maraqlar bu vəziyyətdə olan insanları həyata təkrar bağlayır.

Allahquluzadə Nərgiz

Bakı Dövlət Universitetinin, Psixologiya ixtisasının III kurs tələbəsi

pcc.az

XXI əsrdə bəşəriyyətin müasir sivilizasiyası ilə uzlaşmayan,insanlığın heç bir mənəvi-əxlaqi parametrlərinə uyğun olmayan,gənc nəslin tərbiyəsinə zidd olan,insanlara psixoloji  cəhətdən sarsıdıcı təsir göstərən sosio-neqativ davranış aktlarından biri də intihardır.Ərəbcə “intihar”,latınca isə “suisid” sözlərinin mənası insanın bilərəkdən özünə sui-qəsd etməsi və özünü öldürməsidir.Əhali arasında baş verən ölümün səbəbləri içərisində intihar ilk onluğa daxildir.Ölüm özlüyündə həyat tsiklinin təbii sonu olub,insan üçün nisbətən gec və qeyri-müəyyən vaxtda baş verən və onun nəzarət edə bilmədiyi prosesdir.Müxtəlif xalqlar tarixi inkişafın müxtəlif dövrlərində intihara fərqli münasibət bəsləmişlər.Qədim yunanlar intihara münasibəti ambivalent idi: onlar suisidi məqbul davranış hesab etməsələr də,müəyyən şəraitdə bəzi vətəndaşların həyatdan könüllü getməyinə pis baxmırlar.Qədim romalılar suisidlərə daha çox neytral,bəzən isə müsbət münasibət bəsləyirdilər.Yalnız  XX əsrin əvvələrində Avropadan intihar dalğası keçdiyi zaman  tədqiqatçılar bu problemin tibbi aspektlərinə müraciət etdilər.Hal-hazırda psixi xəstəliklər və  intihar arasında sıx əlaqədar olması qənaətinə gəlmişlər.Məlumatlara görə,suisid icra edənlərin 98%-i psixi sağlamlıq cəhətdən problemlərə malikdirlər.Eyni zamanda bir çox  məsələlər tam həllini tapmamışdır.Məsələn,bəzi alimlər hesab edirlər ki,bir çox hallarda bədbəxt hadisələr nəticəsində baş vermiş  ölümlər gizli suisidal tendesiyalarla şərtləndirilməlidir.Onu da qeyd etmək lazımdır ki,problemi tədqiq edənlərin bəziləri ekstremal idman növləri ilə ( alpinizm,paraşütlə tullanma) məşğul olmanı,avtonəqliyyatın ehtiyatsız idarəsini suisidal davranışın formalarından biri kimi qəbul etməyi təklif etmişlər.                                                                         Son 30 ildə yeniyetmə və gənclər arasında intihar nəticəsində ölüm hallarının statistikası xeyli yüksəlmişdir ki, buda elmi texniki,ictimai və mənəvi tərəqqinin qarşısında ciddi sosial və mənəvi əngəllərdən birinə çevrilməkdədir.Yeniyetmə və gənclərdə suisidal təzahürlər onların özlərinə yönəlmiş deviant davranış  forması kimi yaşlıların bu tipli davranış formalarından fərqlənir.Psixoloji tədqiqatlara görə 90% hallarda yeniyetmə və gənclərdə belə desturiktiv hərəkətlər “ kömək üçün haray” siqnalıdır. Yalnız 10% hallarda isə bu həqiqətən öz həyatına son qoymaq motivi ilə bağlıdır.Suisid cəhdləri psixogen,kəskin affektiv reaksiyalar,sürətli reaktiv vəziyyətlərlə müşahidə edilmiş olur və bu halları kəskinləşməsi nəticəsində meydana çıxır.Yeniyetmə və gənclərin impulsivliyi,emosional davamsızlığı,səbirsiz və höcət olması,konfliktik situasiyalar zamanı yaranan dalğınlıq kimi şəxsiyyət  keyfiyyətləri və əhvalın ümumi depressiv vəziyyəti suisid hal,fon yaradır. Yeniyetmə gənclərdə suisidal davranışın geniş yayılmış tipik motivləri aşağıdakılardır:

• Inciklik duyğusu,tənhalıq,yadlaşma
• Valideyn məhəbbətinin itirilməsi,qısqanclıq
• Valideynlərindən birinin ailəni tərk etməsi,onların vaxtsız,faciəvi ölümü
• Günah və utancaqlıq hissi,istehza,alçaldılmaq,təhqir
• Cəza qorxsu,üzr istəməkdən imtina
• Məhəbbət uğursuzluğu,seksual acizlik hissi,qızalrda nigahdan kənar hamiləlik
• Öz taleyinə diqqəti cəlb etmək istəyi
• Film və ya bədii əsər qəhrəmanlarının təqlid etmək istəyi

Ümümdünya Səhiyyə Təşkilatının statistikasına görə ABŞ,Fransa,Hollandiya, Rusiya ,Norveç kimi ölkələrdə nəqliyyat qəzaları,zorakı ölüm və xərçəng xəstəliyindən ölüm hallarından sonra intihar nəticəsində ölüm halları aparıcı yer tutur. Psixologiyada “Verter effekti” deyilən bir fenomen mövcuddur. Effekt ilk dəfə dahi alman yazıçısı  İohan fon Hötenin “Gənc Verterin iztirabları” adlı əsəriylə əlaqədar müşahidə olunduğundan, bu əsərin qəhrəmanının adı ilə də adlandırılıb. Gənc Verterin iztirabları  Hötenin 1774-cü ildə məktublar formasında yazdığı sentimental romandır. Romanda alman reallığının fonunda özünə sui-qəsd edən qəhrəmanın faciəli həyatı təsvir edilir. Oxuduqca görürsən  ki, adi bir uğursuz sevgi hekayəsidir, lakin kitabı tezliklə örtməyin. Bu heç də Varisin ” Sonuncu Ölən Ümidlər” i deyil.Çox hissiyata qapanan bir gənc olan Verter Lotta adlı qıza vurulur, lakin Lotta ərli, ərinə sadiq bir qadındır. Bunu bilən, sevdanın baş tutmayacağını anlasa da Verter ümidlərini itirmir, çəkdiyi əzablarla birgə yaşayır. Verterin qardaşı Vilhemə yazdığı məktublarında Höte insan qəlbinin gizli hisslərini çox ustalıqla qələmə almışdır. Əsərdə Verterlə Albert arasında intihar edən insan haqqında dialoqlar da maraqlıdır. Albert  bunun zəiflik, Verter isə güclü olmaqdan irəli gəldiyini bildirir. Əsərə sevgidən çox, bir intihar hekayəsi kimi baxılmalıdır. İntihar edən kəsə cəmiyyətin baxışı, onun intihardan öncəki həyatı, iztirabları və.s kimi məsələlər əsərdə qeyd olumuşdur. Əsərin təsir gücü o dərəcədə böyük olur ki, onun təsiri  ilə özünəqəsd epidemiyası Avropanı bürüyür. Fenomen o qədər güclü səviyyə alır ki, bir çox ölkələrdə əsərin çapı və yayılması dövlət səviyyəsində qadağan edilir.Fenomenin izahını Kaliforniya universitetlərindən birinin sosioloqu Devid Filips verdi. 1947-1962-ci illər ərzində ABŞ-ın ayrı-ayrı ştatlarında baş verən intiharlarla, həmin ştatın mətbuatında intiharlar barədə dərc olunan materialları əlaqələndirərək, Filips bu qənaətə gəlir ki, hansı ərəfədə hansı ərazinin mətbuatında intihar faktları barədə ardı-arası kəsilməyən geniş materiallar dərc olunubsa, orada bundan sonra intiharların sayı da həndəsi silsilə üzrə artmağa başlayıb. Onun tədqiqatlarına görə, intihar halının epidemiya şəkli alıb yayılmasında bu intiharlar barədə mətbuatın geniş materiallar dərc etməsi əlahiddə rol oynayır. Özü də, mətbuatda hansı məqam, hansı formalı intihar xüsusi qeyd olunur, vurğulanırsa, növbəti intiharçılar da özlərini məhz həmin qaydada öldürür, intihar stilində məhz həmin məqamı vurğulayır, saxlayırlar. Beləliklə, özünə inamı olmayan və ya verilmiş situasiyada özünəinamsız, mütəəssir halda olan ayrı-ayrı individlərə çoxluğun “qrup təzyiqi” effektinin təsiri göz qabağındadır.                     Depressiya-səbəbsiz olaraq əhvali-ruhiyyənin enməsi olub,əhvalın enməsi ,hərəkətlərin ,nitqin tormozlanması ilə müşahidə olunan haldır.Depressiya zamanı əhvalın enməsi o dərəcədə güclü ola bilər ki,hətta xəstə özünə sui-qəsd edə bilər.Depressiz xəstələr xarici görünüşü,donuq mimikası,ümidsiz baxışları depressiv  fazanın ağırlaşmasından xəbər verir.Bəzən belə hallarda eşitmə və görmə hallüsinasiyaları əmələ gəlir.Depressiv vəziyyətdə xəstələrdə bəzi hallarda depersonalizasiya və derealizasiya əlamətləri də müşahidə edilə bilər.

Aygün Məcidli 

Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki Filialı, Təhsildə Sosial-psixoloji xidmət ixtisasının III kurs tələbəsi

pcc.az

Artıq son dövrlərdə suisidial aktivliyin yaş hədləri fərqləndirilir. Suisid-bir insanın özünü qəsdən həyatdan məhrum etməsidir. İlk növbədə məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda suisidial davranışa meyliliyə nəzər yetirək. Bu yaşda uşaqlarda suisidin əsas amili kimi ailədəki münasibətlər götürürlür. Uşaqlarda suisidial davranışa nəzər yetirərkən diqqət etmək lazımdır ki, onlarda bir qayda olaraq hələ ölüm haqqında fikirlər tam formalaşmayıb. Beləliklə, uşaq və böyüklərdə suisid tamamilə fərqlənir. 3 yaşına qədər uşaqlar canlı ilə cansızı ayıracaq qabiliyyətə malik olmurlar. Məktəbəqədər yaşlı uşaqların 92% suisidlərin səbəbi uğursuz ailə situasiyasıdır. Məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda isə artıq ölüm haqqında bəzi təsəvvürlər formalaşmağa başlayır. Onlar belə fikirləşir ki, ölüm yalnızca yaşlı insanların başına gələ bilər. Məktəbəqədər yaşlı uşaqların ölümün “son” olduğu haqqında təsəvvürləri olmur,  ölümün bu dünya ilə vida olduğunu dərk etmirlər. 7-10 yaşlı uşaqlarda susidin əsas səbəbi isə yaxın insanının, heyvnının ölümü, valideynlərinin boşanması, və narko asılılıqdır. Bu zaman ilk növbədə uşaqlarda dezadaptasiya, tənhalıq hissi yaranır. 7-10 yaşlı uşaqlarda həyatın dəyəri olmur, elə bu səbəbdən onlarda ölüm qorxusu olmur.

Bəs onlar intihar edərkən nə fikirləşir? –hamı onun üçün ağlıyacaq; ona yazığı gələcək; hər şey onun istədiyi kimi olacaq; hamının diqqəti üzərində olacaq və s. Lakin onlar bunu başa düşmürlərki artıq bu onlar üçün lazımsız olacaq.

Uşaqlarda suisidin səbəbini yalnız uğursuz ailədə görsək yanılmış olarıq. Uşaqlarda suisidə səbəb olan amillərdən biri də onun mənsub olduğu kiçik  qruplardır. Məs. sinif yoldaşları, həyətdəki kompaniyası və s.

Uşaqlarda suisidial meylliliyi müəyyən edən böhranlı amillər aşağıdakılardır:

• ·         Cinsi yetişkənlik zamanı baş verən hormonal dəyişikliklər və bununla əlaqəli olaraq əhval-ruhiyyənin qeyri-sabitliyi, orqanizmdə baş verən dəyişikliklərlə bağlı narahatçılıq hissi;
• ·         Alkaqola spesifik yaş reaksiyası;
• ·         Onlarda nəzərə çarpacaq hər hansı bir xəstəliyin olması (xüsusilə bu həmyaşıdları ilə ünsiyyət qurmağa mane olursa)
• ·         Düzgün olmayan tərbiyə, çox yüksək (dırnaq içində desək ideal) əxlaqlı, hansı ki, reala həyata ziddir və ətrafına, özünə qarşı olan tələblər ödənilmirsə bu zaman depressiyanın yaranmasına, insanlara inamın itməsinə, özünügünahlandırmaya gətirib çıxara bilər.

Bunu da qeyd etmək istəyirəm ki statiskala görə 80% uşaq intihara cəhd etməmişdən qabaq əvvəlcədən ətrafındakılara çatdırır. Xəbərdarlıq pərdələnmiş şəkildə ola bilər və bunu anlamaq çox əhəmiyyətlidir. Çox vaxt suisident (-suisid aktını gerçəkləşdirməyə hazırlaşan insan) ölüm haqqında söhbətlər açır, çarəsizliyi, rastlaşdığı ölüm haqqında söhbətlər açır, bir növ xəbərdaetmə siqnalları verir. Və biz bu siqnalları bir növ kömək üçün çağırış adlandıra bilərik. Bəzən bir söz, bir ümid suisidenti fikrindən çəkindirə bilər. Sonda belə nəticəyə gəlmək olar ki, uşaqlar üçün intihar –valideynlərini, ətrafındakıları cəzalandırmaq məqsədi daşıyır. Uşağın suisidial davranışının əsas motivi intiqam və inciklik hissi olur. Uşaqlıq dövründə tənhalıq hissi uşaq  üçün dözülməz hisdir. Və bu yaşda tənhalıq yaranarsa uşaq bu vəziyyətdən çıxa bilməyərək intiharı ən yaxşı çıxış yolu kimi görəcək.

Bəs biz uşaq suisidinin qarşısını necə ala bilərik?

- İlk növbədə uşaqda hər bir problemin həllinə ondan qaçaraq yox onunla mübarəzə apararaq çata biləcəyini, yaşamaq səbəbini dügün aşılamaq və ölüm haqqında uşaqda yalnış təsəvvürlərin yaradılmamasına diqqət yetirmək.

- Müasir dövrümüzdə psixoterapiya və tibbi psixologiyada intiharın qarşısını almaq üçün birbaşa müalicə yoxdur. Lakin intihar hallarının qarşısını almaq üçün kompleks profilaktik tədbirlər həyata keçirilir. Müəyyən profilaktik tədbirlər üzrə ixtisaslaşmış psixoterapevtik klinikalar və mərkəzlər fəaliyyət göstərir.

Elnarə Əhmədli

Bakı Dövlət Universitetinin, Sosial Elmlər və Psixologiya fakültəsinin, Təhsildə Sosial Psixoloji Xidmət ixtisasının III kurs tələbəsi

​pcc.az

Fiziki problemlərin yaratdığı çətinliklər səbəbiylə həyatda çox şeydən məhrum olan əngəlli insanlar cəhd etdikləri hər bir işdə uğursuzluğa düçar olduqca özlərinə inamları itir və daha da passivləşirlər. Bu cür insanlar hər zaman, heç nəyə nail ola bilməyəcəklərini düşünərək öz vəziyyətləri ilə barışırlar və mübarizədən imtina edirlər. Lakin, istənilən fiziki çatışmamazlıqlarla, hətda maddi cəhətdən zəif və təhsilsiz olsa belə, müəyyən bacarıqlara yiyələnib, nailiyyət qazanmaq olar. Lakin elə əngəlli insanlar var ki, əlilliyi bəhanə edərək heç bir iş görmək istəmirlər. Bu cür insanlar bilməlidirlər ki, hər hansısa fiziki problemlərinin olması onlara, kiməsə yük olmaq haqqı qazandırmır. Təəssüf ki, bu gün bir-çox əlil insanlarımızda vəziyyət bu cürdür. Bir çoxları tənbəlliyin ucbatından, bəziləri ruh düşgünlüyünə görə, bir çoxları da məlumatsızlıq üzündən-yəni ki nə edəcəklərini bilmədiklərindən bu vəziyyətdə yaşayırlar. Belə bir yaşayış tərzi isə onların onsuz da dar çərçivədə olan həyatlarını daha da məhdudlaşdırır və onları digər insanlardan daha çox asılı vəziyətə salır. Əziz dostlar, bilirəm ki həyatınızda bir-çox işlər qaydasında getmir. Ancaq bu sizə həyatdan tamamilə imtina edərək özünüzə qapılmağa əsas vermir. İlk növbədə, çalışın heç vaxt ruhdan düşməyin. Yadınızda saxlayın, “Ümidini itirməyən adamı məğlub hesab etmək olmaz” Tənbəlliyin daşını atıb, öz üzərinizdə işləməyə başlayın. Öz üzərinizdə nə qədər çox işləsəniz, həyatda bir o qədər çox uğur əldə edəcəksiniz. Siz inkşaf etmək üçün sadəcə cəhd edin, uğur özü gəlib sizi tapacaq. Əgər valideynlərinizin gəliri, ömrünüzün sonunadək sizə bəs edəcək qədər pul yığmaq üçün kifayət etmirsə, demək gələcək haqda fikirləşməyə dəyər. Gələcəkdə kimdənsə asılı vəziyyətdə yaşamamaq üçün indidən tədbir görməlisiniz. Elə indi bütün qüvvənizi toplayıb həyatla mübarizəyə başlayın və qalib gələcəyinizdən heç bir şübhəniz olmasın. Bu günədək qarşılaşdığınız uğursuzluqları unudun. Keçmiş uğursuzluqların xatirələri ilə yaşamaq sizə fayda verməz. Artıq yeni planlar ətrafında köklənib, qarşıya baxmaq lazımdır. Öyrənməyə davam etmək, işinin ən yaxşısı olmaq üçün çalışmaq lazımdır.

Bir zamanlar mən də ümidsiz bir halda, passiv həyat tərzi keçirdirdim. Qarşılaşdığım hər bir çətinliyi əlilliyin üzərinə yıxırdım. Öz gələcəyimi düşünmədən, niyə bu vəzəyyətdə olduğumu fikirləşmədən həyatımı davam etdirirdim. Düşdüyüm vəziyyətdən çıxmaq barədə ümumiyyətlə maraqlanmırdım. 27 yaşımı qeyd edərkən, ad günümdə mənə verilən adi bir sual bütün həyatımı dəyişdi və mən indiki səviyyəyə gəlib çatdım.  Əziz dostlar, doğum günümdə baş verənləri və növbəti bir il ərzində gördüyüm işləri sizlərə təqdim edirəm. Ümid edirəm işinizə yarayacaq…

“2008 – ci il, avqustun 27 – si. Bu gün yuxudan digər günlərə nisbətən daha tez oyanmışam. Bu gün doğum günümdür. Elə düşünürəm ki, mənim ən xoşbəxt günüm məhz, bu gündür.

Xalamgil bu günü mənimlə birgə qeyd etmək üçün bizə gəliblər. Aldığım hədiyyələr, təbrik məqsədi ilə deyilən xoş sözlər və göstərilən xüsusu diqqət sanki məni buludların üzərinə qaldırmışdı. Şad günümün şərəfinə açılan stolun baş tərəfində otuzdurmuşdular məni. Doğum günü şən gülüşlər, söhbətlər içində axıb gedirdi.
Axşam düşmüşdü. Saatın on olmasına saniyələr qalırdı. Bəli, gün mənim istədiyim kimi bitəcəkdi. Necə ki, keçən il bu cür bitmişdi. Necə ki, son on il belə bitirdi mənim üçün avqustun 27 – si. Bir azdan qonaqlar gedəcək və mən süfrə axrasında yediyim ləzzətli təamları həzm edə – edə, məmnunluqla hədiyyələrə baxacaqdım. Sonda isə günboyu yüksək əhval – ruhiyyənin verdiyi xoş ovqatın təsirindən şirin – şirin yatacaqdım. Bu gün məhz, belə bitəcəkdi. Lakin…
Ziyafətin bitməsinə az qalmış xalam oğlu üzünü mənə çevirib soruşdu. Sadəcə soruşdu. Marağa düşdüyündənmi, yoxsa təəccübləndiyindənmi, bilmirəm. Amma soruşdu:

- Samir, nə əcəb dostlarından heç kimi ad gününə dəvət etməmisən?
Donub qaldım. Xalam oğlu tutulduğumu hiss etsə də, üstünü vurmadı. Artıq masanın ətrafında baş verənləri və danışıqları dərk etmirdim. Bütün varlığımla düşüncəyə dalmışdım. “Bu gün 27 yaşım tamam olurdu və mənim bir dostum belə yox idi. Tək dostmu? Yox. Tək problemim dostumun yoxluğu olsaydı, dərd yarı idi. Mənim həyatım başdan – ayağadək boşluqlarla dolu imiş. Ailə üzvlərimdən və televizorumdan başqa heç kimim və heç nəyim yox imiş. Aman Allah, bu nə həyat idi mən yaşayırmışam ?! Bu necə ola bilər axı ? Necə olub ki, bu illər ərzində heç bir şeyin fərqinə varmadan belə boşluqlarla və məhdudiyyətlərlə yaşamışam?”
Özümün özümə acığım da tutdu. Hər il bu gündə tək şikayətləndiyim ünsür zaman idi. “İldə bir dəfə olan şeydi də, niyə axı bu vaxt belə tez keçir? Bir də ad günümü bir il gözləməliyəm” deyərək, hər doğum günümdə deyinirdim öz – özümə. Ancaq indi gözümü saata dikərək, məclisin tezliklə bitməsini və tək qalmağı arzulayırdım. Bu günədək elə düşünürdüm ki əgər əliləmsə, deməli heç bir iş görməməliyəm. Əgər bu gün heç bir iş görməyib, günümü yalnız boş istirahətlə keçirdirəmsə deməli buna haqqım var idi. Axı mən əliləm. Bu günədək düşüncəm məhs bu cür idi. “Mən əlil bir insanam. Mən nə bacarıram ki ? Mən nə edə bilərəm ki ?”. Hər şeyi əlilliyin üzərinə yıxırdım. Fikirləşirdim ki, bu həyatda mənim üzərimdə heç bir məsuliyyət yoxdur. Gördüyüm hər bir işdə kənar şəxsin köməyinə ehtiyac duyurdum. Aylarla evdən bayıra çıxmırdım. Və, daha neçə-neçə problemlər.

Hər bir şeyin sonu olduğu kimi, burada da hamı dağılışandan sonra anamla bacım süfrənin yığışdırmaqla məşğul olmağa başladılar. Atam isə televizora baxırdı. Öz otağıma çəkilib çarpayıda oturdum. Hədiyyələr çarpayının üstündə, düz mənim qarşımda idi. Bir neçə dəqiqə hədiyyə paketlərinə tamaşa edəndən sonra 12 vərəqli dama – dama dəftərlə qələm götürüb həyatımdakı çatışmamazlıqların və problemlərin siyahısını tutmağa başladım. Siyahı hazır olduqdan sonra hər şeyi yazdığıma əmin olmaq üçün səssizcə oxudum:

1. Maddi çətinlik
2. Fiziki zəiflik
3. Mənə etibar edən və yaxın münasibətdə olmaq istəyən insanların yoxluğu
4. Normal təhsilimin olmaması
5. Dünyagörüşümün aşağı olması
6. Peşə bacarığımın yoxluğu
7. Həyatda heç bir şeyə nail olmamam

Oxuyub bitirdikdən sonra bunları yaradan səbəbləri yazmağa başladım. Hər bir problemin əsas səbəbi I qrup əlillik olsa da, kağız üzərində bir neçə qeyd apardım. Bunu da tamamladıqan sonra hər bir problem üçün ayrı – ayrılıqa bir illik plan tutdum. Növbəti bir il ərzində bu problemləri həll edərək, həyatımda olan boşluqları doldurmalı idim. Axı mən ölməmişdim, sadəcə keçirdiyim iflic nəticəsində əl və ayaqlarımın iş qabiliyyətini 50 faiz itirmişdim. Bu isə mənə həyatdan tamamlə imtina etməyə əsas vermirdi. İşlərimi tamamladıqdan sonra dəftəri döşəyin altında gizlətdim.

İndi bu həyatda mənə hər şeydən vacib və əziz bu dəftər idi. Hədiyyələri otağın bir küncünə yığaraq çarpayıya uzanıb bir il sonrakı vəziyyətimi xəyalımda canlandırmağa çalışdım. Xəyal qurmağın insanın inkşafında çox böyük stimul olduğunu eşitmişdim, ancaq heç vaxt yoxlamamışdım. Bir az xəyallar dünyasında o baş – bu başa süzdükdən sonra öz – özümə söz verdim: “Samir, bu doğum günü sənin üçün məhdudiyyət, boşluq və problem dolu bir yaşantı ilə keçirtdiyin sonuncu doğum günü olacaq! Növbəti doğum gününü tamam başqa bir yaşam tərzi ilə qeyd edəcəksən!”

Səhər yuxudan ayılan kimi planların icrasına başladım. İlk olaraq, fiziki gücün artması və sağlam bir bədənə sahib olmaq üçün işlərdən başladım. Plan qurarkən mənə hansı idman növünün daha yararlı ola biləcəyi haqda xeyli düşünmüşdüm və bodibildinq üzərində dayanmışdım. Bu idman növünü ona görə seçməmişdim ki, əzələlərimi hamıya nümayiş etdirim. Sadəcə idmanın heç bir döyüş növüylə məğul ola bilməyəcəyimi və idman zallarına gedə bilməməyimi nəzərə alıb, ev şəraitində fiziki gücümü artırmaq üçün yalnız bunun ən gözəl variant olduğunu qərara aldım. Bodibildinqə aid bir neçə kitab – jurnal alaraq, bu idman növü barədə bilik toplayıb, çox gözəl bir məşq cədvəli qurdum. Məşqə davam edə – edə bilik toplamaq istiqamətində işlərə başladım. Qonşumuzda ali məktəbə sənəd vemək istəyən bir oğlanı yanıma çağıraraq ona ingilis dili fənnindən repetitor pulunu yarıbayarı ödəmək təklifini etdim. Əvəzində isə o, ingilis dili müəllimindən öyrənəcəklərini gəlib mənə də öyrətməliydi. Qonşum isə “öyrəndiklərimi sənə öyrədərkən özüm də bir daha təkrar etmiş olaram” dedi və biz razılaşdıq. Hər gün məşqdən sonra ingilis dili ilə bahəm fərdi olaraq, digər fənn kitablarını da oxuyurdum. Təkcə fənn kitabları ilə kifayətlənməyərək, bədii əsərlər də mütaliə edirdim və telekanallarda gedən bütün intellektual yarışma proqramlarına baxırdım. Verilişlərdə səslənən sualladan çoxuna cavab tapa bilməsəm belə, xeyli bilik toplamış olurdum. Bunlar mənim söz ehtiyatımı artırmağa, məlumat bazamı zənginləşdirməyə çox kömək olurdu. Ən böyük təsiri təbii ki, kompyuter göstərdi ki, bunun da haqqında bir az sonra danışacağam.
Zehinsəl və fiziki inkşafla bərabər, maddi qazanc mənbəyi tapmaq da həll olunası vacib məsələlərdən idi. Axı mən nə iş görə bilərdim? Plan tərtib edərkən bu sual ətrafında xeyli düşünmüşdüm. Yadıma düşən bütün peşə sahələrinin adını bir vərəqə yazaraq, hər birini saf – çürük etmişdim. Aşbazdan tutmuş saatsaza qədər, rəssamlıqdan tutmuş heykəltaraşlığa qədər bir xeyli peşəni beynimdə süzgəcdən keçirtdikdən sonra, kompyuter mühəndisi olmağa qərar vermişdim. Niyə məhz kompyuter mühəndisi? Kompyuter mənə hava – su kimi lazım idi. Kompyüter mənim üçün ətraf aləmə çıxış, ətraf aləmlə tək ünsiyyət vasitəsi demək idi. Mən həm onu öyrənərək sənət sahibi olacaqdım, həm də internetin imkanlarından istifadə edərək biliyimi və dünyagörüşümü artıracaqdım. Zaman keçdikcə kompyuter barəsində olan seçimimdə yanılmadığımı gördüm. İngilis dilindən biliyimi daha da artırmaq üçün internet üzərindən ingilis dilli qazetləri oxuyur və ingilis dilində olan filmlərə baxırdım ( Hətta fərdi olaraq ispan dilini də öyrənirdim). İnternetin imkanlarından istifadə etdikcə dünya görüşümün nə qədər aşağı olduğunu dərk edirdim. Ən sevimli saytım google idi. Ağlıma nə gəlirdisə, yazıb axtarışa verirdim. Qarxşıma çıxan saytlardakı məlumatları öyrəndikcə vaxtilə insanlardan nə qədər geri qaldığımı anlayırdım. İlk dostlarımı da sosial şəbəkələr vasitəsiylə qazanmışdım. Fiziki gücümün get – gedə artması fonunda, evdən bayıra tez – tez çıxmağımı da bura əlavə etsəm, deyə bilərəm ki, artıq əhatə dairəmi xeyli genişləndirmişdim və insanlarla daha çox ünsiyyətdə olurdum.
Bir il tamam oldu. 2009-cu il avqustun 27-si idi və yuxudan tez oyanmışdım. Axı, bu gün doğum günüm idi. Dönüb geriyə baxanda bir xeyli yol qət etdiyimi gördüm. Artıq tamam başqa bir insana çevrilmişdim. Artıq o sadəlöhv, hər sözə inanan, yazıq, zəif Samirin yerinə fiziki cəhətdən güclü, intellektual, dünyagörüşlü, hörmətli və bir çoxları üçün lazımlı Samir gəlmişdi. Bu qədər uğur mənə asan başa gəlməmişdi. Məşq vaxtı ciddi zədə də aldım. Kompyuterim xarab olduğuna görə işləri iki aylıq təxirə də saldım. Səhhətimlə əlaqədar bir neçə dəfə xəstələnib yatağa da düşdüm. Ailəmizin maddi vəziyətinin aşağı olması da mənə böyük maneə yaradırdı. Bəzən bezirdim, bəzən də çox yorulurdum. Elə anlar olurdu ki, “əşşi bu qədəri də mənə bəsdir” deyərək, əldə etdiklərimlə kifayətlənib işləri yarımçıq saxlamaq istəyirdim. Ancaq heç nəyə baxmayaraq, yoluma davam edirdim. İnadla, səbrlə, mətnlə davam edirdim. Fiziki məhdudiyyətli olmağımın mənə yaratdığı bir çox çətinliklərə baxmayaraq davam edirdim. Çünki özümə söz vermişdim. Məni yolumdan dönməyə qoymayan ən vacib amil məhz bu idi. Mən heç bir vaxt özümə verdiyim vədə xilaf çıxmıram.
Bəli, bu gün doğum günümdür. Xalamgil də bizə gələcək, dostlarımı da çağırmışam. Bu gün özümü daha çox xoşbəxt hiss edirəm. Çünki bu gün həyatda normal bir fərd kimi formalaşdıqdan sonra keçirtdiyim birinci doğum günümdür. DOĞUM GÜNÜM MÜBARƏK !!!”

P.S. İradə nümayiş etdirərək, həyatımı yoluna qoyduqdan sonra, uğurdan-uğura gedirəm. Şəxsi işim və çox gözəl ailəm var, 2 kitab müəllifiyəm, dəfələrlə diplom və fəxri fərmanlarla təltif olunmuşam. Cəmi bir il ərzində çəkdiyim zəhmətin bəhrəsini hələ uzun illər görəcəyimə və bu uğurlarımın davam edəcəyinə isə heç bir şübhəm yoxdur.​

 Samir İmanov

pcc.az

Hal-hazırkı dövrdə ətrafımızdakı insanların əksəriyyətindən hər hansı bir xoşagəlməz halla qarşılaşdıqda yaranan əhval pozğunluğu zamanı və ya özlərini yaxşı hiss etmədikdə soruşsaq ki, nə olub? çox zaman eşidəcəyimiz cavablar bir-birinə  oxşar olacaq. Həmin şəxslər bunu düzgün dəyərləndirə bilmədikləri, bu qeyri-müəyyənliyin səbəbini  tam aydınlaşdırmağı bacarmadıqları üçün  əksər hallarda çox yayılmış və konkret bir cavaba çevrilən “Deyəsən depressiyadayam”, “Depressiyaya düşmüşəm” cavabını verirlər. Bu cavabı verənlərin hamısı anlamadan, dərk eləmədən belə cavab verir deməzdim. Çünki bu barədə məlumatlı insanlar da günümüzdə çoxluq təşkil edir və bu çoxluğun tərkibinə bu yolda maariflənmiş insanlar daxil olmaqda davam edir. Lakin bununla belə depressiyanı adi kefsizlik, həvəssizlik kimi dərk eləyib və ya daha “eleqant” səslənsin deyə “Depressiyadayam” deyənlər də az deyil. Bütün bunları nəzərə alaraq bu barədə cəmiyyətin maarifləndirilməsinə və məlumatlandırılmasına ehtiyac vardır.

Depressiya dövrümüzdə izini qoymuş xəstəliklərdən biridir. Insanla həyat arasındakı ən güclü əlaqələrin, tellərin qopmasına gətirən, ən azından zəiflədən problemdir. Elə bu səbəblə də həyati təhlükəsi ürək-damar xəstəlikləri qədər olmasa da, insan üçün belə həyati təhlükə yarada biləcək xəstəliklərə də gətirib çıxara bilir. Bütün bunları nəzərə alaraq əgər depressiya diaqnozu qoyulmuşdursa bu zaman mütləq mütəxəssislərə müraciət etmək lazımdır.

Depressiyanın yaranmasında müxtəlif  bioloji, psixoloji, sosial amillərin təsiri vardır. Bioloji amillər, o cümlədən irsiyyət, bəzi xroniki-somatik  xəstəliklər, alkoqolizm və narkomaniya bu sırada adı çəkilənlərdəndir. Bioloji amillərin təsirinə geniş yer ayıran bir qrup alimlərin fikrincə isə depressiya irsi yolla keçən bir xəstəlikdir və o, xarakterin anadangəlmə zəifliyidir.

Psixoloji amillərə uşaqlıq dövründə yaşanan müxtəlif psixotravmaları, ailə daxilində yaşanan problemləri- ailə üzvləri arasında konfliktlər, ər-arvad münasibətlərindəki ziddiyyətlər, gəlin-qaynana, valideyn-övlad münasibətlərinin kəskin pisləşməsi, zorakılıq və s., yaxın adamın vəfatı və ya yaşanmış ayrılıqlar, ağır xəstəliyə tutulma zamanı yaranan həyəcan hissi, güclü stress keçirmə və s. misal ola bilər.

Bundan əlavə, müharibə, təbii fəlakətlər, dağıntılar, günü-gündən çətinləşən həyat şəraiti, yoxsulluq, işsizlik kimi bir sıra sosial faktorlar da depressiya yaradan amillər kimi çıxış edirlər.

Depressiyadan danışarkən bu barədə Ziqmund Freydin də fikirlərini qeyd etmək yerinə düşərdi. Ziqmund  Freyd depressiyanı günahkarlıq hissi və daxili konfliktlə əlaqələndirirdi. O, bunun insanın öz içindəki səslə mübahisə və mübarizəsi nəticəsində meydana gələn, sonda isə xarici mühitdə biruzə verən bir xəstəlik olduğunu bildirirdi. Həqiqətən də, insan ətrafında cərəyan edən, şahidi və bilavasitə iştirakçısı olduğu bir sıra hadisələri öncə ətrafındakı insanlarla bölüşmür, məhz öz daxili aləmində bunları analiz etməyə, hansının onun istədiyi kimi, hansının isə onun istəklərinin əksinə cərəyan etdiyini, mövcud vəziyyətdə bunların baş verməsində onun özünün nə qədər rol oynadığını aydınlaşdırmağa və bunları qəbul etməyə çalışır. Elə daxili konflikt deyəndə də bu nəzərdə tutulur.

Depressiyanın bir sıra əlamətləri vardır ki, bunlara əsasən diaqnoz qoymaq mümkündür.

• ·   Özümü ümidsiz, dəyərsiz, kədərli, çarəsiz hiss edirəm. Içimdə sanki böyük bir boşluq var.
• ·  Daha əvvəllər mənə zövq verən iş, fəaliyyət və əyləncələr indi çox maraqsız və mənasız görünür. Hətta cinsi həyatımda da bu təsirini göstərir.
• ·   Qərar verməkdə çətinlik çəkirəm. Yaddaşımda və diqqətimdə pozulmalar hiss edirəm.
• ·  Yuxu rejimim pozulub. Normal yuxu yata bilmirəm (və ya həddindən çox yatıram). Iştahım yoxdu, yemək istəmirəm (və ya hədddindən çox yeyirəm, yeməkdən özümü saxlaya bilmirəm).
• ·    Enerjimin tükəndiyini düşünürəm, özümü çox yorğun və gücsüz hiss edirəm. Ən xırda şeylərdən də çox tez əsəbiləşirəm.
• ·   Işdən əlim üzülüb, heç bir iş görə bilmirəm.
• ·   Mənə elə gəlir ki, heç kəsə lazım deyiləm, ətrafımda baş verən problemlərin, tərsliklərin, çətinliklərin səbəbkarı elə  mən özüməm.
• ·   Insanlardan uzaqlaşmaq, tək qalmaq istəyirəm.
• ·   Dostlarım da dəyişildiyimi deyir.

·  Son zamanlarda spirtli içkilərdən, siqaretdən daha çox istifadə etməyə başlamışam.  Sakitləşdirici dərmanları əvvəlki vaxtlara nəzərən indi daha çox atıram.

·  Tez-tez özümə zərər  vermək, intihar etmək barəsində düşünürəm, planlar qururam (hətta buna cəhd də eləmişəm). Öz cənazə mərasimim barəsində düşünürəm, gözümün önündə canlandırıram. 

Əgər siz də yuxarıda sadalanan əlamətlərin hamısı olmasa da, ən azı üçü olmaqla bəziləri məndə var deyirsinizsə, bu depressiyanın göstəricisidir. Sadəcə belə olan halda əlamətlərin çoxluğu və ağırlıq dərəcəsinə əsasən depressiyanın dərəcəsini müəyyənləşdirmək lazım gəlir. Ancaq bununla belə nəzərə almaq lazımdır ki, yaşanan hər xırda kədər və ya ruh düşkünlüyü depressiya deyildir.

Depressiyadan əziyyət çəkən qadınların sayı kişilərin sayına nəzərən çoxluq təşkil edir. Depressiyadakı qadınların bir çoxunun əsas problemi “başa düşülməmək”, “anlaşılmamaq”dır. Kənardan baxanda həyatları son dərəcə qaydasında maddi və mənəvi durumları yerində olduğu vəziyyətdə belələrini rahatlığın sıxdığı da düşünülə bilər. Depressiyada olan şəxsə “Gəz, istirahət elə, fikrini dağıt, başqa işlərlə maraqlan, bu barədə düşünməməyə çalış, boş ver, özünü ələ al, özün özünün həkimi (psixoloqu) ol” kimi sözlər ətrafındakı insanlar tərəfindən çox deyilir. Bu məqamda nəzərə almaq lazımdır ki, həmin adam onsuz da bunları etməyə çalışır, ancaq bacarmır. Ətrafındakılar bu problemin onun istəklərindən kənar olduğunu bilmədiyi üçün depressiyadakı şəxsin vəziyyətini daha da ağırlaşdırırlar.

Bunlardan əlavə qadınlarda depressiyaya qapı açan səbəblərə menustrasiya prosesindəki pozuntular, hamiləlik, doğumdan sonrakı artıq çəkilər, klimaks zamanı baş verən hormonal dəyişiklikləri misal göstərmək olar.

Ümumilikdə götürdükdə isə depressiyanın ən ağır nəticəsi məhz elə suisid, digər adı ilə desək intihardır. Bunlar bir-biri ilə sıx şəkildə əlaqəsi olan problemlərdir.

Insanların hərəkətlərinə diqqət yetirərək onlarda intihara meyillilik və ya intihar etmə istəyi olub olmadığını müəyyənləşdirmək mümkündür. Intihar etmək fikri yaranan insanların davranışında müəyyən dəyişikliklər yaranmağa başlayır. Həmin insanlarda

• ·         Psixikasında müxtəlif pozuntuların olması
• ·         Ölüm riski ola biləcək dərmanlardan istifadə etmə
• ·         Uzun müddətdən bəri ünsiyyətdən qaçma, özünə qapanma
• ·         Ətrafında cərəyan edən hadisələrə, insanlara marağın olmaması
• ·         Cinsi həyatla maraqlanmama
• ·         Sevdiyi əşyalarını yaxınlarına paylama
• ·         Tez-tez ölümdən danışma

kimi əlamətlər özünü göstərir. Belə zamanlarda insanların çox elədiyi bir səhv hərəkət o olur ki, ətrafında bu əlamətlərə təsadüf olunan birisi varsa və o insan ölümdən çox danışırsa, ya həmin anda belə demək lazımsa başdan eləməkdən ötrü, ya inanmadığı, inanmaq istəmədiyi üçün adi təskinlik verici sözlərdən istifadə edir və ya “Fikir verməyə dəyməz, sadəcə diqqəti öz üstünə çəkmək istəyir”, “Artistlik edir” deyib fikir vermirlər. Sonu isə çoxdan gözlənilən bədbəxt hadisə ilə nəticələnir.

Insanlar müxtəlif səbəblərdən həyatlarına son qoyur, ölümü seçirlər. Əslində dərindən düşündükdə görmək mümkündür ki, əgər həyatında hər şey yolunda gedirsə, günü xoş keçirsə nəyə görə bir insan ölümü seçsin? Elə intihar edənlərin də həyatında bir sıra sosial, psixoloji amillərin təsiri nəticəsində yolunda getməyən nələrsə olur ki, bunların təsirindən onlar intihar edirlər. Lakin bəzi faktlar da vardır ki, həyatında hər şeyin həddindən artıq qaydasında olmasına, problemsiz bir yaşayışı, maddi və mənəvi durumunun qaydasında olması halında belə intihar edənlər olmuşdur. Bəs bunun səbəbi nədir? Bunun kökündə dayanan isə həyatdan doymuşluqdur. Belə insanlar həyatda əldə etmək istədiklərini tez bir zamanda tamlığı ilə qazandığına görə artıq yaşamaq onlar üçün mənasız və əhəmiyyətsiz olur.

Intihar müxtəlif yaş dövrlərində rast gəlinən bir prosesdir. Bir qədər yumoristik şəkildə demək lazım gəlsə, hər yaş dövründə intihara meylli, intihar edəcək adam üçün səbəb var. Bəs intiharın əsas səbəbləri nədir? Səbəblər müxtəlif ola bilər. Aşağı sosial-iqtisadi vəziyyət, ata-ana münaqişələri, düşüncədə yaranan pozuntular, müxtəlif psixi pozuntular və s. Hal-hazırda işsizliyin, pul qazanıb ailəsinin ehtiyaclarını ödəyə bilmədiyinə, ailənin yanında özünü dəyərsiz, lazımsız biri kimi hiss etdiyinə görə bu vəziyyətə dözə bilməyib son çıxış yolunu intiharda görən insanların sayı durmadan artır. Eynilə, buna yaxın bir vəziyyət  həyat yoldaşıni itirmiş, tərk edilmiş qadınlarda rast gəlinən haldır ki, bu zaman qadın həyatın ağırlıqlarını, çətinliklərini təkbaşına daşıya bilməyəcəyini düşünür. Əgər uşaq da varsa məsələ daha ciddi vəziyyət alır. Uşağının lazımi ehtiyaclarını ödəmək üçün imkanı olmayan ana buna tab gətirə bilmir.

Sadalanan hallarda intihar edəcək insanların düşüncəsi belə olur: “Əgər mən ölsəm hər şey qaydasına düşəcək. Bütün problemlər bundan sonra həll olunacaq”. Həmin vəziyyətdə onlar sağlam düşünərək görə bilmirlər ki, ölüm heç də çıxış yolu deyil. Onlar canlarına qəsd etdikdən sonra geridə qoyduqlarının vəziyyəti ya daha da ağırlaşacaq, ya da heç bir dəyişiklik olmadan beləcə davam edib gedəcək.

Intihar hadisələrinin böyük qisminin yeniyetməlik və gənclik yaşı dövrlərində olması heç də təsadüfi deyildir. Yeniyetməlikdən etibarən şəxsiyyətin inkişafının ən burulğanlı və böhranlı dövrü başlayır. Artıq uşaqlarda özünü azad, müstəqil biri kimi görmək meylləri yaranır və bunu ərtafdakıların da qəbul etməsinə, onları dəstəkləməsinə ehtiyac duyurlar. Bu zaman valideynlər mümkün olduğu qədər övladlarına qarşı sakit, səbirli davranmalı, kəskin əmrlər vermək, qadağalar qoymaq, öz dominantlığını, gücünü onlar üzərində sübut etmək əvəzinə onları başa düşməyə çalışmalı və bunu onlara hiss etdirməli, sözügedən mövzu ərtafında onlarla razılaşmasalar belə yenə kəskin fikirlər söyləməyərək onların qərarına hörmətlə yanaşmalı və hiss etdirmədən onları düzgün yola yönləndirməyi bacarmalıdırlar. Əks təqdirdə, bu kəskin mühafizəkarlıq onları bezdirərək intihara sövq edir.

Yeniyetmələr arasında yayılmış intihar hallarına aid çəkilmiş “Virgin Suicides”  filmi bu mövzuda olan bəzi məsələləri özündə əks etdirməyi bacarmışdır. Filmdə 70-ci illərdə Amerikada yaşayan bir ailənin qızlarının intiharından danışılır. 5 qız uşağına sahib olan ailədə ata və ana qızlarına qarşı həddindən artıq mühafizəkar və məhdudiyyətçidir. Ailənin yaşadığı ilk bədbəxt hadisə evin ən kiçik qızının intihara cəhd göstərməsi olur. İlk cəhdində xilas edilən qıza psixoloq müayinəsi nəticəsində diaqnoz qoyulur və valideynlərinə bildirilir ki, əslində qız özünü öldürmək istəməyib. Onun bunu etməsi ailənin bu qədər sərt olan qayda-qanunlarına qarşı öz etirazıdır. Valideynlər bunu nəzərə alıb öz günlük qaydalarında bəzi dəyişikliklər etməyə cəhd göstərsələr də bu alınmır. Belə sərt tutumun və rəftarın davam etdiyini görən qız yenidən intihara cəhd göstərir və bu dəfə onu xilas etmək mümkün olmur. Kiçik qızın intiharından sonra ailədə bir müddət kök salan dərin hüzn yavaş-yavaş dağılmağa başladığı bir zamanda ata-ana qızlarına qarşı daha mülayim olmağa və onlara istədikləri sərbəstliyi qismən də olsa verməyə cəhd göstərirlər. Lakin bunun sonunda evin 4-cü qızının atdığı səhv addım və bakirəliyini itirməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirir. Evdəki qaydalar daha da sərtləşir, qızlar ictimai fəaliyyətlərdən, bütün məşğuliyyətlərindən kənarlaşdırılır, hətta məktəb həyatlarına belə son qoyulur. Bunun nəticəsi olaraq qızlar valideynlərindən gizlin, müxtəlif yollarla qonşuluqdakı oğlanlarla əlaqə yaradır, bu yolla ətrafla əlaqələrini az da olsa saxlamaq istəyirlər. Amma bütün bunlar da artıq belə bir ailə mühitində yaşamaq üçün onlara yetərli olmur. Valideynlərin bu mühafizəkar rəftarı, tətbiq elədiyi sərt qaydalar, həyata  keçirdikləri bu rejimin sonu qızların dördünün də eyni anda intiharına gətirib çıxarır.

Intihar edənlər arasında depressiya xəstələri üstünlük təskil edir. Bunun özü də bu iki problemin qarşılıqlı şəkildə bir – biri ilə əlaqədə olduğunu bir daha göstərir.

Intihara cəhd göstərən qadınlar kişilərə nisbətdə üstünlük təşkil etsələr də, intihar nəticəsində həyatına son qoyan kişilər qadınlardan daha çoxdur.

Bu yaxınlarda ailədaxili münasibətlərdəki ziddiyyətlər, münaqişələr və zorakılıqla bağlı yaranmış psixoloji problemlə bağlı müraciət edən bir qadının həyatında baş vermiş intihara cəhd hadisəsini elə onun öz dilindən yazmaq istərdim: “ 18 yaşımdan ailəliyəm. Istəməyərək ailə qurmuşam. Həyat yoldaşımı sevməsəm də, buna etiraz etməyim mümkün deyildi və mən də razılaşdım. Elə nişanlılıq dövründən etibarən həyat yoldaşım məni döyməyə və təhqir etməyə başlamışdı. Ailə qurduqdan sonra isə bunun on qatı əzab-əziyyət çəkməyə başladım. Yalnız həyat yoldaşım tərəfindən deyil, həmçinin qayınata və qayınanam tərəfindən də söyülür və təhqir edilirdim. Amma ən çox təsir edəni həyat yoldaşımın hərəkətləri idi. Ən azından ondan qayğı görmüş olsaydım digərlərinə dözmək asan olardı. Heç bir yerə getməyə icazəm yox idi. Evdən kənara çıxmırdım. Özü əgər harasa aparırdısa da, elə getdiyim yerdə də az zülm çəkmirdim. Heç vaxt heç bir hərəkətinə, sözünə qarşılıq verməmişəm. Hamısına dözürdüm. Həm də düşünürdüm ki, ailədə belə halların olması normaldı. Indi bunu “uşaq cahilliyi” adlandırıram. Uzun müddət belə davam elədi. Bir müddətdən sonra həyat yoldaşımın hərəkətlərində, davranışlarında qəribəliklər yaranmağa başlamışdı. Heç özündə deyildi. Paranoyaklaşmışdı. Hər addımımdan şübhələnirdi. Hər hərəkətimə göz qoyurdu. Ondan elə ailə həyatı qurduğumuz ilk gündən qorxurdum. Bu hərəkətləri də məni həm qorxudur, həm də çox sıxırdı. Artıq dözmək mümkün deyildi, amma övladlarımın xətrinə dözürdüm yenə də. Son addım kimi məni əxlaqsız qadın adlandırmağa başlamışdı. Hər an məni izləyir və deyirdi ki, mən bilirəm sən gündə biri ilə görüşürsən. Hər şeyə dözsəm də artıq bunları qulaqardına vura bilmirdim. Təkcə mən yox qohumlar da hiss edirdi ki, onun nəsə psixoloji problemi var. Danışıqları, hərəkətləri, verdiyi reaksiyalar normal deyildi. Həkimə göstərmək lazım olduğunu bilirdik, amma onu razı salmaq olmurdu. Məni ən çox qorxudan isə o idi ki, birdən oğlum bunlardan xəbər tutsa mənə yox, ona inanar. El içində rüsvay olmaq qorxusu və bütün bu çəkdiyim əzablar məni son həddə çatdırdı. Özümü asmaq qərarına gəldim. Hər şeyi hazırladım, bu işə son qoyacaqdım. Hamısını planlaşdırdığım kimi etdim. Artıq ipi də boynuma keçirmişdim. Tez bir zamanda bu əzablara son qoymaqdan və canımı xilas etməkdən başqa heç nə düşünmürdüm. Lakin son anda birdən övladımın məni axtararaq çağırdığını eşitdim. Əlim-qolum boşaldı. Elə bil yuxudan ayıldım və nə elədiyimi dərk etdim, dərhal ordan uzaqlaşdım.

Həmin gün əgər məni çağırmasaydılar indi hər şey bəlkə də tamam fərqli olacaqdı. Düşünəndə isə çox peşmançılıq hissi keçirirəm və “Nə yaxşı ki məni çağırdılar intihar edə bilmədim” deyirəm”.

 Uzaq keçmişlərdən günümüzə doğru öz aktuallığını qoruyub saxlamış olan suisid bədii ədədbiyyat nümunələrində də özünə yer etməyi bacarmışdır. Istər xarici, istərsə də yerli ədəbiyyatda buna rast gəlmək olar. Və mən elə bu barədə  yerli ədəbiyyatımızdan misal çəkmək istərdim: Əzizə Cəfərzadənin “Vətənə qayıt” romanı. Romanda bütünlükdə bu problemə toxunulmasa da, bu barədə xırda da olsa çox təsirli nüans diqqəti çəkir. Əsər Azərbaycan şairi Nişat Şirvaninin həyatından bəhs edir. Yazıçı onun həyat yolunu oxucuya çatdırarkən onun bir hissəsi olan nakam məhəbbətini də vurğulamışdır.

Qızla-oğlanın birləşə bilməməsinin əsas səbəbi dinlərinin fərqli olması və ailələrin buna etrazıdır. Məhz buna dözə bilməyən erməni qızı olan Maro sevdiyi insandan ayrı qalmaqdansa ölməyi seçir və o zamanlar Hindistandan gəlmiş bir tacirin gözlənilmədən vəfat etməsi nəticəsində dostlarının onun üçün öz adətlərinə uyğun olaraq təşkil etdikləri dəfn mərasimində iştirak etməyə razılıq verir. Ölən tacirin arvadı ondan uzaqda olduğu üçün Hindistan adətlərinə uyğun olaraq onun yerinə arvadı kimi ölü ilə birlikdə tonqalda yandırılmağı qəbul edir və özünü yanar oda atır. Kənardan bunu görüb dözə bilməyən bir azərbaycanlının onu yanar odlardan çıxarması ilə xilas olsa da, tanınmaz hala düşür.

Lakin bir fakt kimi onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, bəzi yaradılan sənət əsərləri özündə intihar səhnələrini əks etdirməklə bərabər özləri də dövründə kütləvi intiharlara səbəb olublar. İohann Volfqanq Götenin məktublar formasında yazdığı “Gənc Verterin iztirabları” sentimental romanı da buna bir nümunədir. Göteyə böyük uğurlar qazandırmış romanın əsas mövzusu Verter adlı gəncin öz xəyali dostu Vilhelmə məktublar şəklində yazaraq öz yaşadığı həyatdan, düşüncələrindən və nəcib bir ailənin nişanlı qızı olan Lotteyə duyduğu məhəbbətdən bəhs edir. Verter uzun müddət bu mümkünsüz məhəbbətin alovunda yansa da, bu əzabı öz içində daşısa da, sonda Lotte də bundan xəbərdar olur. Lottenin özünün də Verterə münasibəti fərqli olsa da, nişanlı olmasını nəzərə alıb, dostluq ilə sevgi arasındakı o incə xətti keçməkdən ehtiyat etdiyi üçün əlaqəni kəsir. Elə bundan sonra da Verter üçün həyat daha dözülməz olur və o intihar edir.

Roman ilk çapdan çıxdığı andan etibarən böyük oxucu kütləsinin diqqətini cəlb edərək, Avropaya səs salsa da, özünün ardınca kütləvi intiharlar da gətirmişdir. Həmin dövrdə bir-birinin ardınca və elə bir-birinə bənzər intihar hadisələri baş verməyə başlayır ki, bu da dövlət adamlarını qorxuya saldığı üçün əsərin nəşr edilməsinə və çapına bir sıra yerlərdə qadağalar qoyulur.

Əsərin belə təsirli olmasının və kütlə tərəfindən bu cür qarşılanmasının səbəbi onun yazı dilindədir. Yazıçı məktublar şəklində yazdığı bu romanında məhəbbət duyğusunu çox gözəl tərənnüm etməyi bacarmışdır. Bundan əlavə o, Verterin çəkdiyi məhəbbət əzabını əks etdirərkən ən xırda nüansları da çox gözəl vurğulamışdır. Sevginin nə demək olduğunu anlayan, özü sevgini, ayrılığı yaşamış hər bir insanın yaşadığı və düşündüklərini ən xırda detalına kimi əks etdirmişdir. Yazıçı oxucuya oxucunun öz dilindən hadisələri deməyi bacarmışdır ki, bu da əsərin təsir qüvvəsini artırmışdır.

Bununla yanaşı Verter gənclər arasında bir fenomenə çevrilmişdir, Avropanın bir çox yerlərində romanda təsvir olunduğu kimi Verter üslubunda geyinilməyə başlanmış və  bu “Verter effekti” adlandırılmışdır.

Problemlər haqqında yuxarıda vurğulanan bütün bu nəzəri məlumatları, elmi izahları, bədii ədəbiyyat və film nümunələrini, həyatı faktları nəzərə alaraq sonda bildirmək istərdim ki, hər hansısa bir problemi, xəstəliyi heç də gözardı etmək, belə mühüm mövzulara məsuliyyətsiz yanaşmaq olmaz. Depressiyada olan və intihara meylli və ya cəhd göstərən şəxslərə köməklik edilməyə çalışılmalıdır. Bundan ötrü problemi həll edə bilmə bacarığı üzə çıxarılmalı, çətinliklərin öhdəsindən gəlmə bacarığı inkişaf etdirilməli və bu işlərdə həmin şəxslər dəstəklənməli, idman və ictimai fəaliyyətlərdə daha aktiv iştiraka cəhd göstərilməli, həyatın düşünüldüyü qədər mənasız və əhəmiyyətsiz, göründüyü kimi çətin olmadığı, gözəl tərəflərinin daha çox olduğu diqqətə çatdırılmalı və aşılanmalıdır. Bütün bunlar həm mütəxəssis nəzarəti altında, həm də ətrafdakı insanların köməyilə həyata keçirilməlidir.

Sonda isə özümə həyat devizi kimi seçdiyim sözləri vurğulamaq istərdim. Səhvlərini sev, ən azından cəhd göstər, nə olur olsun yaşamağa dəyər.

Yusifli Ayişə 

Gəncə Dövlət Universitetinin, Psixologiya ixtisasının məzunu

 pcc.az

Özünü öldürən insanların 90% -i depressiya xəstəsidir. Depressiya və digər ruhi xəstəliklər ilə birlikdə pis həyat hadisələri də intihar riskini artırmaqdadır. İntiharın fərdi olduğu qədər ictimai ölçüsü də vardır. İntiharlar önəmli sağlamlıq problemlərindən biridir. Bütün dünyada gündə orta hesabla 1000 insan intihar edərək həyatına son verməkdədir. Bütün dünyada hər 42 saniyədə bir adam həyatına son vermək üçün intihara cəhd edir, 17 dəqiqədə isə bir adam intihar səbəbiylə həyatını itirir. İntihar sıxlığı yaş qruplarına görə və cinsiyyətə görə fərqlənir. Xüsusilə gənclərdə önəmli bir problemdir. ABŞ-da edilən araşdırmada 15-24 yaş qrupunda ölüm səbəbləri arasında üçüncü sıranı intiharlar tutur. İntihar səbəbləri çox çeşidlidir. Bunlar arasında: psixiatrik xəstəliklər, sosial səbəblər, psixoloji səbəblər, bioloji səbəblər, genetik səbəblər, fiziki xəstəliklər sayıla bilər.

İntihar səbəbləri gənc və yaşlılarda ümumiyyətlə daha fərqlidir. Edilən araşdırmalarda yaşı 30-dan yuxarı olan insanların intihar hadisələrində ən tez intihar səbəbinin anti-sosial şəxsiyyət pozğunluğu və spirt-maddə asılılığı olduğunu, yaşı 30-dan aşağı olan insanlarda isə depressiyanın ən tez səbəb olduğunu göstərir. İntihara gətirib çıxaran əhəmiyyətli həyat hadisələri isə 30-dan aşağı olan insanlarda boşanma, rədd edilmə, işdən çıxarılma və qanuni problemlər; 30-dan yuxarı olan insanlarda isə fiziki xəstəliklər olaraq təyin olunmuşdur.

Yaş artdıqca intihar nisbətləri də artmaqdadır. Kişilərdə ən sıx 45 yaşlarında, qadınlarda isə 55 yaşlarında intihar görülməkdədir. Qadınlar intihara daha çox meyl göstərir, lakin intiharda ölüm nisbəti kişilərdə daha çoxdur. Evli insanlarda intihar nisbəti boşanmış şəxslərə görə daha azdır. İşləmək adamı intihardan qoruyan əhəmiyyətli bir xüsusiyyətdir. İşsiz insanların sosial-iqtisadi vəziyyətləri pozulur, onlarda psixiatrik problemlər ortaya çıxır (xüsusilə narahatlıq və depressiya) və stress verən vəziyyətlərlə qarşılaşma ehtimalı artır. Bu səbəblə işsiz qalan insanlarda intihar etmə ehtimalı artmaqdadır.

İntihar etməyi düşünən insanlar bu cəhdlərini reallaşdırmadan əvvəl bəzi siqnallar verir. Buraya ani davranış dəyişiklikləri, davamlı olaraq ölümdən və ya ölmə istəyindən danışmaq, intihar etməyi düşündüyünü söyləmək, vida və ya ayrılıq sözləri söyləmək, məktublar yazmaq, tanışları ilə küsülülükləri sonlandırmaq, həyatın əhəmiyyətsiz olduğunu ifadə edəcək mesajlar vermək aid oluna bilər.

Gənclərdə və uşaqlarda intihar etməyi asanlaşdırıcı bəzi həyat hadisələri mövzusunda məlumat sahibi olmaq da, intiharı əngəlləməkdə bizə kömək edə bilər. Aşağıdakı hadisələr depressiyada olan bir uşaq və ya gənc üçün “stəkanı daşıran son damla” ola bilər. Onsuz da həyata istəyi çox azalmış olan gənc ümidsizliyə qapılaraq həyatına sonlandırmağa qərar verə bilər;

• ailə içi ağır konflikt

• cinsi təcavüz və ya fiziki şiddət

• təhqir və ya alçaldılma (xüsusilə başqalarının yanında)

• məktəb müvəffəqiyyətsizliyi (sinifdə qalma, məktəbdən kənarlaşdırılma və s.)

• ağır bir haqsızlığa məruz qalma

• cəzalandırılma qorxu və qayğısı

Daha əvvəldən intihar cəhdində olan kəslərin yenidən intiharı sınama ehtimalları böyükdür. Bu səbəblə əvvəldən intihar cəhdində olan gənclərin valideynləri bu mövzuda çox diqqətli olmalıdırlar. Ailələr və pedaqoqlar, xəstəliklərin kimsəyə imtiyaz tanımadığını, hər gəncin depressiya keçirmə riski daşıdığını unutmamalı və şübhələndikləri bir vəziyyətlə qarşılaşdıqlarında heç zaman itirmədən bir mütəxəssisə müraciət etməlidirlər.

Nəticə olaraq, intihar önəmli ictimai bir problemdir və qarşısı alına biləcək bir ölüm səbəbidir. Yetər ki zamanında hiss edilsin. İntihar mesajları verən kəsləri mütəxəssislərə yönəltmək yaxınların edə biləcəyi ən böyük köməkdir. İntiharların ən böyük səbəbi depressiyadır və müalicə edilsə intihar riski azalır. Bu baxımdan depressiyanın müalicə edilməsi çox əhəmiyyətlidir. İntihar cəhdi olan yaşlı xəstələrlə edilən araşdırmada bu xəstələrin 70%-nin intihar cəhdində olmadan əvvəl həkimə müraciət etmədikləri göstərilir.

Depressiya; bəli, həqiqətən də nədir depressiya? Artıq hər kəs “Depressiyadayam” deyir. İstəksizlik, həyatdan zövq ala bilməmək, heç bir şey etmək istəməmək depressiyanın əsas əlamətləridir. Depressiyamənəvi boşluq içindəki cəmiyyətləri məngənəsinə alan xəstəliklərdən biridir. Depressiyanın pessimizm, dalğınlıq, unutqanlıq, konsentrasiya çətinliyi, qərarsızlıq, gərginlik, böhran və narahatlıq halı; iştahanın azalması, kilo itkisi, qarın ağrıları, yuxusuzluq və s kimi əlamətləri də vardır. Depressiyadakı adam köhnə maraqlarını itirər, heç bir şeydən zövq almaz, məhsuldarlığı azalar. Xəstə tez-tez günahkarlıq duyğuları içində özüylə zidd düşər, özünü dəyərsiz, işə yaramaz olaraq görməyə başlayar.

Bir də gündəlik gəlib gedən sıxıntı, kədər, əhval pozğunluğu vəziyyətləri vardır. Ümumi mənada “demoralizasiya” dediyimiz, lakin xalqın özünə depressiya diaqnozu qoyduğu hallar. Bu ikisi çox tez qarışdırılır. İnsan gəlib gedəcək bir demoralizasiya yaşayır, öz halını yaxın ətrafında gördüyü vəziyyətlərlə müqayisə edir ya da internetdə araşdırma edir, baxır ki depressiyaya girib. Halbuki depressiya ciddi ağır bir vəziyyətdir. O qədər ağırdır ki, intihara qədər gedə bilər. Bu səbəbdən son günlərdə depressiv xüsusiyyətlər daşıdığını düşünən kəslər mütləq mütəxəssislərdən kömək almalıdır. Lazımdırsa dərman istifadə etməlidir. Dərmanın işi bitdiyində bu ruh halının keçəcəyini bilməlidir.

Depressiv pozğunluq adamın yemək yeməsindən yatmasına, fiziki dayanıqlığından sağlam düşüncəsinə qədər hər şeyini poza bilər. Depressiyada olan insanların hamısı özlərini yalnız həyatın axışına buraxaraq sağala bilməzlər. “Öz-özünə sağalma” depressiya keçirən xəstələrin yarısında mümkündür. Ancaq müalicə olunmadığından əlamətlər (simptomlar) həftələrcə, aylarca, hətta illərcə davam edə bilər. Halbuki düzgün müalicə depressiyadakı çox insana kömək edə bilər. Depressiyada şiddətli kədər ya da ümidsizlik hissi vardır və ən az iki həftə davam edir. insanın iş görmək, yemək yemək, yatmaq kimi gündəlik həyat fəaliyyətləri pozulur. Depresiv insanlar ümidsiz olmağa və kimsədən kömək görə bilməyəcəklərinə inanmağa meyllidirlər. Belə hiss etdikləri üçün də özlərini günahlandırırlar. İctimai fəaliyyətlərə qatılmaqdan qaçınar, ailə və yoldaşlarından uzaqlaşarlar. Hətta bəzən ölümü ya da intiharı düşünə bilərlər.

Weissman (1974) depressiyanın intihar ilə çox yaxın əlaqəsi olduğunu; intihar cəhdində depressiyanın intihar meyilinin dərəcəsi ilə əlaqəli olduğunu bir çox dəfə göstərmişdir. Bu mövzudakı tədqiqatlar ümidsizlik anlayışı və bu anlayışın depressiya və intihar meyli ilə olan əlaqəsinə diqqət çəkmişdir. Baumeister də (1990) ümidsizliyin statistik olaraq nəzarət edildiyində depressiyanın intiharın qabaqcıl əlaməti olma xüsusiyyətini itirdiyini bildirmişdir. Wetzel (1976) intihar cəhdində və təhdidində olan xəstələrlə apardığı tədqiqatda intiharın depressiyadan çox ümidsizlik ilə əlaqəli olduğunu tapmışdır. Dyer və Norman Kreitman (1984) da daha əvvəlki işlərə bənzər şəkildə depressiya və intihar meylinin əlaqəsinin birbaşa ümidsizlik ilə intihar meyli arasındakı əlaqəyə bağlı olduğunu ifadə etmişdir. Bir çox tədqiqatçılar ümidsizliyin idraki müalicə kimi spesifik üsullarla azaldıla biləcəyini və bunun intihar riskinin qarşısının alınmasında əhəmiyyətli bir vasitə olacağını bildirmişlər.

Depressiya beyindəki kimyəvi pozulmanın və bəzi hormonların azalmasıyla ortaya çıxan xəstəlikdir. Bu xəstəliyin mütəxəssis həkimlər tərəfindən diaqnoz edilməsi, insana depressiya diaqnozu qoyulduqdan sonra yenə həkimlər tərəfindən dərmanla müalicə edilməsi lazımdır. Lakin əhəmiyyətli olan nöqtə; adamın həyat qarşısında məğlub hiss etdiyi nöqtələrin itkidən qazanca çevrilməsidir. Dərmanlar bu işi etməz. Yəni adamın dünyagörüşünü dəyişdirməz. Sadəcə hadisələr qarşısındakı dözüm gücünü artırar. Yaxşı bir müalicə dərman + psixoterapiya şəklində aparılan müalicədir. Hətta bir çox mütəxəssislər dərman vermək yerinə psixoterapiya ilə müalicəni üstün görür. Orqanizm pis vəziyyətdədirsə dərman dövrəyə salınır.

Bəs depressiyadan qorunmaq üçün nə etmək lazımdır? Daimi olaraq edilən məşq xüsusilə açıq havada və günəşli mühitlərdə edilən aerobik xüsusiyyətli idman depressiyanın ortaya çıxmasında son dərəcə qoruyucu bir təsirə malikdir. Bəzi fərdlər gün işığına həssasdırlar və depressiya hücumları mövsümi xüsusiyyət göstərə bilər. Payız-qış dövründə depressiya sıxlığında artım olmaqdadır. Qış dövründə xüsusilə çox yatmaq, çox karbohidrat istehlak etmək və ağırlaşma ilə gedən atipik depressiya ehtimalı çoxalmaqdadır. Depressiyadan qorunmaq üçün ekoloji faktorların təşkili də əhəmiyyətlidir. Nizamlı məşq etmək, sağlam və yüngül qidalanmaq da insana kömək olur. Duyğuların daha çox ifadə edildiyi, sevgi və güvənin suveren olduğu sağlam insan münasibətlərinə sahib olmaq həm depressiyanın qarşısının alınmasında, həm də depressiya dövründən çıxmaqda bənzərsiz bir dəyərə malikdir. Universitetə qəbul imtahanları da gənclərin bəzilərində depressiya halı ilə müşahidə olunur. Onlar bu dövrü “böhran” kimi gördüklərini söyləyirlər. Universitetə qəbul imtahanlarının gənclər üzərində çox böyük bir ruhi və fiziki təzyiqi vardır.

Universitetə ​​hazırlıq prosesi şagirdlər üçün uzun, çətin və stressli bir müddət olaraq yaşanır. Məhz buna görə də tələbələr bu müddətdə ailə dəstəyinə daha çox ehtiyac duyurlar. Bunun üçün ailələrə psixoloji məsləhət xidməti təqdim edilə bilər. Xüsusilə məktəblərdə çalışan psixoloji məsləhətçilər bütün valideynlərə istiqamətli psixo-öyrədici proqramlar hazırlayıb təqdim edə bilərlər. Universitetə qəbul imtahanına hazırlaşan və depressiya keçirən abituriyentlərin psixoloji dəstək alması vacibdir. Aşağıdakı psixoloji söhbət buna misal ola bilər.

Psixoloq: universitetə qəbul imtahanından keçməsən nə olmasından qorxursan?

Leyla: Ailəmi xəyal qırıqlığına uğratmaqdan, üzülməkdən, ətrafdakıların mənim haqqımda mənfi düşünməsindən, yaxşı gələcəyimin olmamasından, məni xoşbəxt edəcək işi tapmamaqdan, həyatımın məhv olmasından.

Psixoloq: Bu qədər stresi yaşamağına təəccüblənməmək lazımdır. Dediklərinin yükü ağırdır. indi sualı bir az dəyişdirəcəm. Tutaq ki universitet imtahanından keçdin. Bu halda nə olmasından qorxursan?

Leyla:Ailəmi xəyal qırıqlığına uğratmaqdan.

Psixoloq: Amma bayaq da belə demişdin.

leyla:Bəli. Çünki qəbul olsam belə onları xəyal qırıqlığına uğrada bilərəm. Bəlkə qəbul olduğum universiteti və ya fakültəni zamanında bitirə bilməsəm yenə də xəyal qırıqlığına uğraya bilərəm.

Psixoloq: universiteti bitirib iş tapa bilməyənlər var.

Leyla: Düz deyirsən. Universitetə qəbul imtahanına böyük anlamlar yükləmişəm.

Psixoloq: Mühit bizi belə düşünməyə vadar edir. Bunu özümüzə dərd edirik. Önəmli olan imtahanda əlindən gələni etməkdir. Amma bu stressiz də ola bilər, elə deyilmi?

Leyla: Bəli.

Psixoloq: İmtahandan keçməsəm həyatım məhv olar demişdin. Bu düşüncəyə inandığın zaman nə hiss edirsən?

Leyla: Sıxıntı keçirirəm…

Psixoloq: Gələcək haqqında düşünərkən gözünün qarşısında hansı səhnə canlanır?

Leyla: Heç nə. Sadəcə qaranlıq.

Psixoloq: Tutaq ki, həyatının məhv olması düşüncəsi ağlına heç gəlməyib. O halda özünü necə hiss edərdin?

Leyla: Daha rahat olardım və ümid işığı görərdim.

Psixoloq: İndi düşüncəni tərsinə çevirək.

Leyla: İmtahandan keçməsəm həyatım məhv olmaz.

Psixoloq: Bu düşüncənin doğru ola biləcəyinə dair mənə 3 misal çək.

Leyla: Birincisi həyatım doğrudan da məhv olmayacaq. Bəlkə ilk vaxtlar çox üzüləcəm amma ondan sonra keçəcək. Həyat davam edəcək. Özümə başqa bir yol çizəcəm. Ya universitetsiz bir həyat yaşayacam, ya da gələn il bir daha imtahan verəcəm.

Psixoloq: Digər tərsinə çevirmə nə ola bilər?

Leyla: Universitetə qəbul olsam həyatım məhv olar. Niyə məhv olar bir düşünüm… İstədiyim fakültəyə düşməsəm. Universitetə getdiyimdə istədiklərimi əldə edə bilməsəm.

Psixoloq: Tamamilə doğrudur.

Leyla: İndi anladım ki imtahandan keçməsəm arzularım məhv olar, həyatım məhv olmaz.

Psixoloq: Mən də universitetə qəbul olanda bütün arzularım məhv oldu çünki pedaqoji universitetdə deyil, Bakı Dövlət Universitetində oxumaq istəyirdim. Amma indi düşünürəm ki, mənim üçün ən düzgün seçim elə Pedaqoji universitet idi. Bunu o an anlasaydım və dəyərini bilsəydim əminəm ki oraya daha xoşbəxt gedəcəkdim.

Leyla: Bu günkü söhbət mənə universitet imtahanına daha fərqli baxmağa kömək etdi. Təşəkkür edirəm.

Universitetə qəbul imtahanı biliyin ölçüldüyü bir imtahanıdır. Qətiliklə bir şəxsiyyət testi deyil. Ölüm-dirim savaşı deyil. Həyatda olduğumuz müddət içərisində bir sıra eniş və çıxışlarımızın olması təbiidir. Həyatımız boyunca bir çox imtahanla qarşılaşacağıq. Universitet imtahanı yalnız bunlardan biridir.

Depressiya xəstələrinin böyük bir qismi müalicə görmür və öz başlarına xəstəliyə qalib gəlməyə səy göstərirlər. Kimi qonşunun təklif etdiyi dərmanı alır, kimisi aptekdən yuxu dərmanı alaraq “yola verir”, kimisi isə heç dərman qəbul etmədən xəstəliyi yaşayır. Müalicə olunmayan depressiya bir çox hallarda suisidlə nəticələnir. Depressiya xəstələrini psixoloqa istiqamətləndirmək və həkimə getməsini təmin etmək ailəsinin, yoldaşların və yaxınların vəzifəsidir.

Nigar Rəhimli

Azərbaycan Müəllimlə İnstitutunun, Təhsildə sosial-psixoloji xidmət fakültəsinin tələbəsi

pcc.az

Salam, İnsan! Gəl biraz danışaq. Bilirəm, bilirəm ki, sənin də ehtiyacın var buna. Onsuz 6 milyard olduğunuz halda hər birinizin qəlbində, düşüncəsində “tənhalıq” simptomu var. Və artıq bu simptom o qədər dərinləşib ki, pandemiya xarakteri almağa başlayıb. Odur ki, dözməyib gəldim. Gəldim ki, dərinləşmiş pandemiyanın cəngindən alım səni, sahilin isti qumlarının nəvazişini duyasan deyə. Gəldim ki, yazda al-əlvan çiçəyə qonan müxtəlif rəngli kəpənəkləri, üzəri tumurcuqlarla örtülmüş budağa qonan bülbülləri və hər dəfə güzgüyə baxarkən özünü görən gözlərinin olduğunu deyim sənə. Gəldim ki, “mən tənhayam” deyərkən öz səsini səndən məhrum etməyib, sənə eşitdirən qulağının olduğunu deyim sənə. Gəldim ki, istənilən zaman heç bir vasitə olmadan Allaha dua edə bilən dilinin olduğunu deyim sənə. Gəldim, ən əsası, İnsan olduğunu deməyə. Gəldim, uzaq olan tənhalığa doğru səmt alaraq özünü suisid (intihar) halına sürüklədiyini deməyə. Ancaq unutma, heç bir İo Kio babanın sehirli xalatı səni geri qaytara bilməyəcək gedəcəyin məkandan. Onun səni “gələcək” adlı aparacağı məkanı ölümdür… Və geridə qoyduğun göz yaşları…Ana naləsi…Ata harayı…Bacı həsrəti…Qardaş qoxusu…”Zərifələrin” və ya ” Rəşidlərin” sevgi xəyalları… Belə bir söz var: heç nəyi bacarmayan İnsan belə nəyi isə bacarir. Bəli, bacarır. Heç nəyi bacarmadığını fikirləşdiyi halda nəyi isə bacarır İNSAN. Yetərki, öz gücünü, öz ağlını, öz iradəni heç nəyə əsir etməyəsən.

Tədqiqatlar göstərir ki, 10-25 yaşarası gənclər ruhi xəstəlik halı olan depressiyaya daha çox qapılırlar. Belə ki, əhval-ruhiyyənin enməsi, maraq, zövq, həzz hissinin itirilməsi, fəallığın azalması, yuxunun pozulması, iştahanın azalması, qeyri-adekvat günahkarlıq və s.depressiyanın ilkin əlamətləri olaraq özünü göstərir və ən pik halda suisid ilə nəticələnir. Belə vəziyyətdə sən, unudursan; hər kəsi, hər şeyi, bəzən özünü də. Unutmadığın isə səni intihara sürükləyən səbəblər olur. O səbəblər ki, səni ondan uzaqlaşmağa qoymur və qaçılmazlığa çevrilir. Sən, o səbəbləri dəf etməli olduğun halda özünü zəiflik və iradəsizliyin ilə dəf edirsən. Ola bilər, heç nədən zövq ala bilmirsən, hər işə laqeyd yanaşırsan, ailədə maddi vəziyyətinlə bağlı problemin var, ümidsizliyə qapılmısan, konsentrasiya çətinliyin (qərar qəbul etmək çətinliyi) var. Amma heç bir halda bu sənə rəvac vermir özünü həyatdan təcrid edəsən deyə. Sən, müvəqqəti sıxıntılardan dolayı özünü ölümə məhkum edən qatil olmamalısan. Ən böyük yanlışı nə vaxt elədiyini bilirsənmi? Tək olduğunu düşünəndə. Ətrafına bax və düşün, təksənmi?

Güzgüyə bax, özünü görə bilirsənmi? Eyvana çıx, havanın qoxusunu duyursanmı? Tələsmə, biraz da düşün. Dünən dəniz kənarı ilə gəzərkən özün də bilmədən, qeyri-iradi olaraq qarşındakı-anasına sığınan, əlini onun ovcunda isidən 11 yaşlı- qıza təbəssüm ilə baxdın. O qız bilirsənmi qəlbində necə sevinc keçirtdi? Sənin qeyri-iradi, ötəri və inamsız təbəssümün sanki ona dünyaları bəxş etdi. 7 yaşında atasını itirəndən sonra ilk dəfə idi ki, üzünü heç vaxt görmədiyi insandan bir təbəssüm daxili nəvaziş, sevgi duyurdu…Və o balaca qız sonra anasına daha bərk sığınmağa, əlini onun ovcunda gizlətməyə başladı. Görürsən, Sən, ən ümidsiz, ən çarəsiz və ən zəif vəziyyətində belə qarşındakı insana həyati hisslər verməyi bacardın. Sən, İnsan, daha nələr bacarmazsan ki?! Hər şey bir yana, sağlam insanlar depressiya vəziyyətinə düçar olan insanlara mənən dayaq olmalı, onların yalnızolma ehtimalını yanıltmalıdırlar. Tutaq ki, şizofreniya kimi irsi psixiatrik xəstəlikdən əziyyət çəkən (intihar edənlərin 10%-i şizofren xəstələr olur) xəstələrlə yaxın münasibət quraraq, onların fərqli düşüncə və danışıqlarına mehribancasına yanaşıb onların həyatdan təcrid olunma xülyalarına xətt çəkmiş olursan. Eynilə bu halı xərçəng, ürək xəstəliyi, AİDS kimi xəstəliklərə mübtəla olan insanlara da aid etmək olar. Çünki, belə xəstəliklərə tutulan insanlarda intiharetmə ehtimalı normal insanlarla müqayisədə daha yüksəkdir. Sən, ruhi xəstəliyi olan insanları “Yaşıl Qoblin” dən xilas edə bilən “Hörümçək Adam” ola bilərsən. Sən, bununla tək həmin insanı deyil, onun əzizlərini də həyata qaytarmış, özünə isə axirət dünyası qazanmış ola bilərsən. Sən, mənən yüksələ və qarşındakı insanı da yüksəl də bilərsən…Və sən, xəstə olacaq qədər zəif, sağlam olacaq qədər güclüsən…Və sən, mənim səndən uzaqlaşmağıma rəğmən, yenə də məni tapacaq qədər mənə aşiqsən. Çünki, sən, İNSANSAN!

Hörmətlə, Tənhalıq!

Azadə Bayramova

pcc.az

Depressiya- bu suisidin mütləq sələfidirmi və ya birbaşa suisidə səbəb olarmı ? Əlbəttə ki, yox.

İki yol ayrıcında depressiya durursa, ayrılan yolun birinin suisidə aparma ehtimalı nə qədər yüksək olsa belə, nəzərə almaq lazımdır ki , əvvəlki aktiv həyata dönüş kimi ikinci yol da mövcüddür. Bəs o zaman digər ürəkaçmayan statik göstəricilər siyahısına artmaqla olan intihar cəhdlərinin qoşulmasının, hər il dünyada 1 000 000 insanın suisidə cəhd etməsinin səbəbi nədir ? Psixoloji problemlər, anlaşılmazlıqlar, sosial vəziyyət, uğursuzluqlar ? Ya bəlkə gənc yaşda qazanılmış baş gicəlləndirən böyük zəfər ? Formalaşmış dominant “İntihar edənlər zəif, iradəsiz insanlardır.” fikri bütün hallardamı keçərlidir ?

Cek Londonun eyni adlı əsərinin baş qəhrəmanı Martin İden obrazını nəzərdən keçirək.

Martini iradəsiz adlandırmaq olardımı ? O Martini ki qısa bir müddətdə çalışqanlığı, əzmi, istedadı sayəsində cəmiyyətin aşağı təbəqəsindən yüksək burjuaların səviyyəsinə qalxmağı bacarır. 21 yaşlı, savadsız matrosdan dövrünün ən məşhur yazıçısına çevrilir. Lakin bütün bunlar keçmiş cənnnətini birdəfəlik itirmiş, yeni dünyasında isə cənnəti tapa bilməyən Martinin içindəki yaranmış nəhəng boşluğu doldura bilmir. Yüksək məntiq və dərin düşüncəsi Martin ilə dənizçi dostları arasında “uçurum” yaradır. Çevrəsindəkilərin ona olan hörməti isə yalnız bank hesabındakı məbləğ artdıqca artır. Cəmiyyətin yüksək təbəqəsi öz timsalında hər parıldayanın qızıl olmaması həqiqətini Martinin gözləri önünə sərir. Daha çox xəyallarında ideallaşdırdığı , obrazını sevdiyi Ruf isə savadına rəğmən müdrikcəsinə düşünüb Martinin yazıçı ruhunun özülündə duran yüksək idrakı anlaya bilmir.

Martin düşünür ki, əslində “qara camaat” onun əsərləri ilə nə ifadə etmək istədiyi anlamır, sadəcə qısa bir müddətdə yazdığı çoxsaylı əsərlər onların diqqətini çəkməyi bacarıb. O, özü də bir vaxtlar Kiplinqin yaşadığı acı taleyə məhkumdur. Bütün bunlar Martinin bu vaxta qədər həyatının hərəkətverici qüvvələrinin sadəcə boş xülya olduğunu düşünməsinə, özünə inamının itməsinə səbəb olur. Baş verən bu psixoloji böhran dövründə məyusluq fırtınasına qərq olmuş Martin həyatın sıxıcı olduğu qənaətinə gəlir. O, məqsədini itirmişdi. ” Həyata can atmayan insan ölüm yolları axtarır”. Suinbernin şeirlərini oxuduqdan sonra o, çıxış yolunu intiharda görür. ” “Həyat işgəncə və əzaba çevrildiyi zaman əbədi yuxuya dalıb ondan xilas olmaq nə qədər asandır.”

İntihara cəhdin son anında bəşəriyyətlə bir doğulmuş özünümüdafiə instinkti zəfər çalır, yaşamaq eşqi Martinin də ruhun hakim kəsilir. O, iradəsindən asılı olmayaraq xilas olmağa can atır, lakin bunu istehza ilə qəbul edərək , “Bəli, mənim iradəm var, son dəfə qeyrət göstərib varlığımı yox etmək üçün kifayət qədər möhkəm iradəm var.” deyə düşünür və özünü iradəsinin ağlasığmaz gücü bahasına daha dərinə dalmağa məcbur edir. ” O, həyat eşqini aldatmışdı.”

Yox. Martin iradəsiz deyildi. Freyd deyirdi ki, ” İnstinkt məğlubedilməzdir.” , lakin Martin şüuru vasitəsilə şərtsiz refleksi belə ram etməyi bacarmışdı. Hərçənd bir şəxs kimi Martinin davranışını təqdirəlayiq hesab etmək düzgün olmazdı. İradəsini özünü məhv etməyə yox , yaşamaq uğrunda mübarizəyə həsr etmək idi, ən gözəl çıxış yolu . Martin ən asan yolu seçdi.

Bəzən mübarizə sadəcə zamana zaman verməkdir ki, həyat yenidən öz axarı və əlvanlığı ilə davam etsin.

Nərminə Hacıyeva

Azərbaycan Tibb Universitetinin, müalicə-profilaktika fakültəsinin tələbəsi

Hər insanı ayaqda saxlayan, ona enerji qaynağı olan, etdiyi, yaşadığı şeylərin mənalı olmasıdır. Lakin depressiyaya düşmüş insanda bu pozulmuşdur və artıq heç bir şeyin mənası yoxdur…

Depressiya həyatdan zövq ala bilmə qabiliyyətinin itməsidir. İnsan depressiyada olarkən, gələcəyə itirmə pəncərəsindən baxır. Bu pəncərənin göstərdiyi isə ümidsizlik, çarəsizlik və s.dir. Depressiyaya düşmüş insan elə düşünür ki, heç bir şey əvvəlki kimi olmayacaq, itirdiyi şeylər heç vaxt bərpa olunmayacaq, əksinə, gələcəkdə daha çox itirmə ehtimalı var.Bu cür insanlar özlərini hər cəhətdən lazımsız hesab edir, onlara heç nə artıq sevinc gətirmir. Hətta əvvəllər etməkdən zövq aldığı şeylərdən belə zövq ala bilmirlər. Bir sözlə desək, depressiyaya düşmüş insanlar üçün “həyat” termini yoxdur. Əgər insan həyatın çətinlikləri ilə yanaşı, gözəlliklərinidə görüb zövq ala bilmirsə, deməli onun üçün həyat yoxdur.

Həyatda elə bir insan tapmaq mümkün deyil ki, onun ruh düşkünlüyü yaşamadığı, stress keçirmədiyi, ümidsizliyə qapılmadığı vaxtlar olmasın. Lakin hər ruh düşkünlüyü, ümidsizlik, çarəsizlik depressiya deyildir. Adətən, bu hallar 2 həfətədən çox davam edirsə, depressiya adlandırmaq olar. Depressiya bəzən o qədər uzun müddət davam edir ki, insanlar bunun öz xasiyyətimi, yoxsa xəstəlikmi və yaxud yaşadıqları şeylərə görə baş verdiyini anlaya bilmirlər. Depressiya müxtəlif səbəblərdən ortaya çıxa bilər. Lakin bəzi depressiyaya düçar olmuş insanlar səbəbsiz yerə belə olduqlarını söyləyirlər. Halbuki, həyatda heçnə səbəbsiz olmur. Belə düşünən insanlarda depressiyanın kökünü araşdırdıqda onda bunun illər əvvəl və ya uşaqlığında baş vermiş hər hansı bir hadisəylə bağlı olmağı meydana çıxa bilər. İnsan depressiyaya həyatının müxtəlif dövrlərində tutula bilər.

Depressiya ruha edilən təzyiqə reaksiya vermək olduğundan müxtəlif yaş dövrlərində ola bilər. Depressiyaya düşmüş insanlarda yuxu, yemək problemləri, ümidsizlik duyğusu, özünü lazımsız hiss etmə, yorğunluq və ən pisi olan intihar görülə bilər… Depressiyanın müxtəlif növləri vardır ki, onlar aşağıdakılardır:

Melanxolik depressiya: Bu cür xəstələr həyatlarında hər şey yaxşı olsa belə, bundan xoşbəxt ola bilmirlər. Hər şeydə özlərini günahlandırırlar. Xəstəninn hərəkəti normaldan daha yavaş və tez ola bilər. Onlarda işatahasızlıq olur və həddən artıq arıqlayırlar.

Post partum depressiya (doğuşdan sonrakı): Bu hal 10-15%-dir. Depressiya özünü doğuşdan sonra 6 ay içərisində göstərir. Xəstələrdə adətən, tez özündən çıxma, birdən-birə ağlama, gərginlik ola bilər. İlk dəfə doğum etmiş qadınlarda daha çox görünür.

Atipik depressiya: Bu depressiya digərlərindən fərqli olaraq, gərginlik, halsızlıq həmişə olmaya bilər, bəzən olduqları mühitdən asılı olaraq çox şən, gülərüz ola bilirlər. Xəstələrdə iştahlılıq və kilo artımı ola bilər.

Distim depressiya: Ən az 2 il davam edən və zəif keçirilən depressiyadır. Bəzən 1-2 gün sağalmış kimi görünə bilərlər, ancaq əsasən, depressiyada olarlar. Bu depressiyanın digərlərindən fərqli cəhəti daha uzun müddət davam etməsidir.

Fəsillə əlaqəli depressiya: Belə xəstələrdə depressiya mövsümi xarakter daşıyır. Təkrarlanan depressiya həmişə eyni fəsilə təsadüf edir. Əsasən, havanın tutqun olduğu payız və qış aylarında özünü daha çox göstərir.

Depressiyada olan insanlardan bəziləri kənar gəzər, ona görə ki, əksər insan belə vəziyyətdə olan bir insanla necə davranacağını, nə danışacağını bilmir. Amma yaxınlarının dəstəyi onların sağalmasında mühüm rol oynayır. Onlara məsləhət vermədən qulaq asmaq lazımdır. Məsələn, cümləyə “bu an nə hiss etdiyini anlamaya bilərəm, amma istəsən sənə qulaq asa bilərəm” kimi başlaya bilərsiniz. Məsləhət vermək yerinə, onların nə hiss etdiyini anlamağa çalışmaq lazımdır. Bəzən yaxşı dinləyici olmaq, ona dəyərli olduğunu hiss etdirmək xəstəyə çox kömək ola bilər. Depressiyada olan yaxınımızı əhval-ruhiyyəsiz gördüyümüzdə onun əhval-ruhiyyəsini yaxşılaşdırmağa çalışmaq ən böyük səhvdir. Məsələn, “bax hər şey yaxşıdır, çox şükür sağlamıq” və yaxud “gör nə gözəl havadır, çıx gəz yaxşı olacaqsan” demək həmin insanda çarəsizlik hissini artırmaqdan başqa heç bir fayda verməz. Məkan dəyişkənliyi, havanın necə gözəl olduğu onun üçün heç bir şeyi dəyişdirməz, çünki o bunların fərqində deyildir. Əsas olan ona məsləhət vermədən dinləmək, hər zaman yanında olacağını hiss etdirməkdir.

Depressiyanın bir neçə müalicə üsulu vardır. Bunlardan ən əsası dərman üsulu və psixoterapiyadır. Psixoterapiya ilə dərman müalicəsi demək olar ki, birlikdə tətbiq edilir. Çünki dərmanlar sadəcə müəyyən bir müddət insanın əhval-ruhiyyəsini qaldırır, təsir bitdikdə isə depressiya yenə təkrar oluna bilər. Buna görə də, psixoterapiya üsuluna ehtiyac vardır, lakin qeyd etmək istərdim ki, insanın ən böyük psixoloqu elə onun özüdür. Dünyada heç bir müalicənin də nəticə göstərmədiyi ağır xəstəlikləri özü-özünə psixoloji təsir edərək sağaldan insanlar vardır. Psixika ilə bağlı olmayan xəstəlikləri belə psixoloji yolla sağaltmaq olursa, o zaman psixika ilə bağlı olan xəstəliyi görün nə qədər gözəl sağaltmaq olar.

Məsələn, bir xəstəyə şəkər verib, “mən sənə şəkər verdim” desən, o sağalmaz, lakin “mən sənə dərman verdim” desən sağalar. Bax bu özüdə psixoloji təsirdir. Biz heç birimiz bu dünyaya gözlərimizi depressiya ilə açmadıq. Hər gün milyonlarla insan depressiya adlandırılan bu xəstəliyə özünü qurban verir. Depressiya bizim beynimizdə olan bir şeydir və bundan xilas olmaq üçün də ilk addım beynimizdəki problemləri həll etməkdir. Biz öz düşüncələrimizi dəyişdiyimiz zaman zehnimizdəki depressiyadan da çıxmış olarıq. Yəni insan özü-özünə yardım edərək də depressiyadan xilas ola bilər. Lakin bunu əsasən güclü insanlar edə bilirlər. Xəstəliklər insanların həyatında tamamilə bitmir. Xəstəliklər olmasa başqa problemlər və ya başqalarının xəstəliklərinə pis olmağa başlayırıq. Yəni “bütün dərdlər qurtarsın, hər şey gözəl olsun” deyə bir şey yoxdur. Xoşbəxtlik heç bir zaman tək başına olmur. Əgər bir çox problemlərin içərisində xoşbəxtliyi tuta bilirsənsə, həyat budur. Lakin bəzi insanlarda vardır ki, ondan müstəqil şəkildə xilas olmağa gücləri çatmır və bu zaman da xilası intiharda görürlər. Bu insanların əksəriyyəti çarəsiz qalan insanlardır. Onlar həyatdan heç bir zövq ala bilmirlər, gələcək ilə əlaqədar plan qura bilmirlər, nəticədə özlərini o qədər çarəsiz hiss edirlər ki, ölüm onlara bir xilas yolu kimi gəlir. İntihar etmək barədə düşünən və bunu tez-tez dilə gətirən insanlarda intihar riski daha çoxdur. Bu vəziyyətdə mütləq şəkildə dəstək lazımdır. Məsələn, ayağımız bir yerə ilişir və yıxılırıq, orda birinin bizə əl uzatması lazımdır, ayağa qalxaraq yenidən gəzməyimiz üçün, amma əslində biz özümüz də bilirik gəzməyi. Depressiya da belədir.

Həyata davam etmək üçün öz gücü olmayan insanların, başqalarının yardımına ehtiyacları vardır. İntihara cəhd etmiş bir insan ölmək üçün deyil, sadəcə bir yardım ümidi ilə də bunu etmiş ola bilər. Unutmayaq ki, hər intihar bir yardım istəyidir…

Hacıyeva Sevinc

Xəzər Universiteti, Humanitar-Sosial Elmlər fakültəsinin, “Psixologiya” ixtisasının I kurs tələbəsi

pcc.az