XƏRÇƏNG XƏSTƏLİYİNİN İNKİŞAFININ PSİXOFIZİOLOJİ

MODELİ

BDU- III kurs magistranı Qurbanova Ləman Elman q.

Xərçəng  xəstəliyinin  inkişafının  psixofizioloji  modelinə  əsasən  qeyd etmək  olar  ki,  xərçəngin  yaranmasına  əsas  səbəb  psixoloji  və  fizioloji faktorların qarşılıqlı  əlaqəsidir.  Bu  modeli  sxematik  olaraq  aşağıdakı  kimi göstərmək olar:

 Sxem 1. Xərçəng xəstəliyinin inkişafının psixofizioloji modeli

Sxemdə qeyd edilən bu mərhələlərin hər birinin xərçəngin inkişafında mühüm rolu vardır. Aşağıda biz bunların daha geniş izahını görəcik.( 3;103)

Psixoloji stress

Bir çox xəstəliklərlə yanaşı xərçəngində inkişaf etməsində stressin rolu

bir  faktor  kimi  sübut  edilmişdir.  Müəyyən  dövrlərdə  insanın  qarşılaşdığı stressli vəziyyətlərinin sayına əsaslanaraq qeyd etmək olar ki, əsasən bundan sonra insanlarda müxtəlif ağır xəstəliklər meydana gəlmişdir. Lakin hər bir stressli vəziyyət insana dərin zərbə vurmur. Stress insana o zaman daha ağır təsir edir ki, bu insan üçün vacib əhəmiyyət daşısın, müxtəlif şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə onun özünü təqdim etməsinə mane olsun. Müəyyən edilmişdir ki, bu cür stressor vəziyyətlərə orta yaşlarda daha çox rast gəlinir.( 4; 221)

Depressiya

İnsan həyatı boyunca bir çox stressor vəziyyətlərlə qarşılaşır. Hər bir insan bu dünyada müxtəlif cür özünü təqdim etmə bacarığına malikdir və hər bir insan bu və ya digər situasiyada müxtəlif cür hərəkət edir. Buna əsasən insanın stressli vəziyyətdən necə çıxacağını qeyd etmək olar. Bəzən onlar stresslə mübarizənin mümkünlüyünü o qədər məhdudlaşdırır ki, insan çıxılmaz vəziyyətə düşür. Nəticədə o, depressiyaya düşür, onu ümidsizlik əhatə edir, özünü köməksiz, çarəsiz hiss edir. Bir sözlə, insanda o hisslər yaranır ki, onlar xərçəngin yaranmasında mühüm rol oynayır. Beləliklə, insan şüurlu olaraq öz ağır xəstəliyinə və ya ölümünə hazırki vəziyyətdən çıxış yolu kimi baxır. ( 2;154)

Limbik sistem

Limbik sistem baş beyinin ən dərin qatları ilə əlaqəlidir və o orqanizmin  özünümühafizəsinə istiqamətlənmiş  bütün  proseslərdə  iştirak  edir.  O, “mübarizə aparmaq və ya qaçmaq” kimi reaksiya tipinə cavab verir. Bu limbik sistem stress, onun nəticələrini, insanın bütün hiss və duyğularını qeydə alır.

Hipotalamusun fəliyyəti

Limbik  sistem  orqanizmə  baş  beyinin  kiçik  bir  sahəsi-  hipotalamus vasitəsilə təsir edir. Limbik sistemdən aldığı siqnalları hipotalamus iki kanal vasitəsilə ötürür. Birincisi, hipotalamus emosional stressə qarşı reaksiyaya cavabdeh olaraq immun sistemin idarəsində iştirak edir. İkincisi, hipotalamus hipofizin fəaliyyətinin tənzim edilməsində mühüm rol oynayır. Eyni zamanda hipofiz də öz növbəsində endokrin sistemin o hissəsini tənzim edir ki, o hissə insan orqanizmində hormonlara cavabdehdir.

İmmun sistem

İmmun sistem orqanizmin təbii müdafiəsi olub, müasir təbabətində qeyd etdiyi kimi zamandan-zamana hər bir insanın orqanizmində təşkil olunan hər hansı ağır xassəli hüceyrəni məhv etmək və təcrid etmək üçün yaranmışdır. İmmun sistemin zəifləməsi xərçəng hüceyrələrinin yayılmasına gətirib çıxara bilər. Limbik sistem və hipotalamus vasitəsilə gətirilən emosional stressin yüksək modeli immun sistemi əsarət altına alır və bu da xərçəngin inkişafı üçün orqanizmi zəiflədir.

Hipofiz, endokrin sistem

Verilənlərə əsasən onu söyləmək olar ki, hipotalamusun mexanizmi qeyd edilənlərdən başqa stressə reaksiya göstərməklə hipofizə təsir edir, onun işini elə dəyişir ki, endokrin sistem orqanizmin hormonal   balansını dəyişir. Orqanizmin hormonal tarazlığının pozulması orqanizmin kanserogen cisimlərə qarşı həssaslığını artırır.

Atipik hüceyrələrinin sayının artması

Xərçəngin inkişafı

Fizioloji  dəyişikliklərdəki  bu  cür  ardıcıllıq  xərçəngin  inkişafı  üçün optimal şərait yaradır, eyni zamanda da orqanizmin arzuolunmaz elementlərə müqavimət göstərmək qabiliyyətini azaldır və atipik hüceyrələrin təkrar istehsalını artırır. Bütün bunlar nəticədə insan həyatı üçün təhlükəli xəstəliyə gətirib çıxara bilər. (5)

Əks dövr : sağalma modeli

Bu  modeli  əks  etdirməkdə əsas  məqsəd  ondan  ibarətdir  ki,  onkoloji xəstəliyin inkişafını müsbət istiqamətdə dəyişmək olar. Xərçəngin inkişafına gətirib çıxaran hiss və duyğuların bu mexanizmi eyni zamanda sağlamlığının bərpa olunmasında da istifadə oluna bilər. Bu sxemi aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Sxem 2. Sağalmanın psixofizioloji modeli

      Psixoloji müdaxilə

        Ümid, gələcəyə inam

      Limbik sistem

           Hipotalamusun fəaliyyəti  - Hipofizin fəliyyəti

İlk növbədə xəstəyə elə kömək etmək lazımdır ki, o müalicənin effektivliyinə və öz orqanizminin xəstəliyə müqavimət göstərmək bacarığına inansın. Bundan sonra onu öyrətmək lazımdır ki, o stressli situasiyanın öhdəsindən gəlməyi bilsin. Xüsusilə vacibdir ki, onlar özlərinə olan baxışlarını dəyişsinlər: xəstə öz gücünə inanmalıdır, öz probleminin effektiv həll edəcəyini bilməlidir.

Ümid, gələcəyə inam

Xəstədə   sağalacağına    inam    və    qarşısında    duran    problemə    yeni münasibətin meydana gəlməsi özündə ümid və gələcəyə inam əks etdirən yeni həyati vəziyyəti formalaşdırır.

Limbik sistem

Limbik sistem inam və ümid hissini yenidən qeydə alır. (hansı ki, bunu ümidsizlik və inamsızlıq qeyd etmişdi)

Hipotalamus

Limbik sistem bu hissləri qeydə alan kimi, hipotalamus ondan güclü yaşamaq arzusunu özündə əks etdirən emosional vəziyyətdəki dəyişiklik haqqında siqnalı alır. Hipotalamus da öz növbəsində bu dəyişiklik haqqında siqnalı hipofizə ötürür.

İmmun sistem

Hipotalamus   immun   sistemi   hərəkətə     gətirir    və   insanın   müdafiə mexanizmi yenidən atipik hüceyrələrə müqavimət göstərməyə başlayır.

Hipofiz və endokrin sistem

Hipofiz endokrin sistemin bir hissəsi kimi hipotalamusdan bu cür siqnalı alaraq onu endokrin sistemin digər hissəsinə ötürür ki, bu da öz növbəsində orqanizmdə hormonal tarazlığı bərpa edir.

Atipik hüceyrələrin sayının azalması

Orqanizmdə hormonal fon bərpa olunan kimi atipik hüceyrələrin böyük sayda istehsalı azalır və immun sistem yenidən aktivləşir. (3;110)

Xərçəngin zəifləməsi

İmmun sistemin    normal funksiyası və atipik hüceyrələrin istehsalının azalması xərçəngin zəifləməsi üçün optimal şərait yaradır. Psixoloji  planda  öz  sağlamlığı  üçün     mübarizə  aparan  pasiyentlər xəstəliyə qədərki vaxtdan daha da güclü olur. Ölümün real təhlükəsi ilə qarşılaşan xəstələr öz sağlamlıqlarına təsir edəcəklərini bilərək həyata yeni baxışla  baxmağa  başlayırlar,  onlar  bu  böhrandan  yalnız  öz  sağlamlıqlarını bərpa etməklə deyil, eyni zamanda öz gücləri ilə öz həyatlarına təsir edə biləcəkləri hisslə çıxırlar.( 1;132)

Sağalma: bədənin və ruhun müalicəsi

Onkoloji xəstəliklərin aradan qalxmasında iki yol vardır ki, bunlar insanı sağlamlığa aparır: bu ya immun sistemin işinin güclənməsi, yaxud atipik hüceyrələrin   sayının   azalmasıdır.   Terapevtik   metodun   əsasında atipik hüceyrələrin  kimyəvi  terapiya  və  ya  şüalanma  vasitəsilə  azalması  durur. Cərrahi metodda öz növbəsində xərçəng hüceyrələrini bir dəfəlik yox edir və immunterapiya isə orqanizmin müdafiə aktivliyini gücləndirir. İmmunterapiya cəhd edir ki, orqanizmdəki bakteriya və dəyuişilmiş xərçəng hüceyrələri vasitəsilə pasiyentin təbii müdafiə mexanizmini situmullaşdırır. Bu cisimlərin immun sistemə hücumu ilə eyni zamanda o xərçəng hüceyrələrinə hücum edir. Hələlik immunterapiya öz inkişafının lap başlanğıcındadır, ancaq gələcəkdə o insan orqanizminin təbii müdafiəsini gücləndirməyə yönəlmiş daha effektli metod olacaqdır.(3;111)

 Mənbə: BDU, "MÜASİR DÖVRÜN AKTUAL PROBLEMLƏRİ" ELMİ ƏSƏRLƏR TOPLUSU , BURAXILIŞ № 4, BAKI – 2010