Bütün dünyada geniş tətbiq olunan sosial reklamların ölkəmizdəki vəziyyəti ürəkaçan deyil

Hər hansı bir problemi aradan qaldırmaq çox zaman çətin olur, bəzən isə mümkün olmur. Amma problemin qarşısını almaq və getdikcə azalmasına nail olmağın ən effektli üsulu sosial reklamlardır. Zərərli vərdişlərdən uzaq durmaq, təhlükəsizlik qaydalarına riayət etmək, bir sıra xəstəliklərin profilaktikası və s. istiqamətlərdə hazırlanan sosial reklamlardan bu gün dünyanın hər bir ölkəsində geniş şəkildə istifadə edilir. 

Hazırda sosial şəbəkələrin geniş istifadə edildiyi bir dönəmdir və bu cür reklamları KİV və ictimai yerlərlə yanaşı, sosial şəbəkələrdə də görürük. Çox uzağa getməyək, elə mütəmadi izlədiyimiz Türkiyə telekanallarında da bu cür reklamları tez-tez görürük. Türkiyə televiziyalarında da şou, seriallar var, amma sosial reklamlar bu cür diqqətçəkən proqramlar arasında göstərilir və əhali istər-istəməz bu cür reklamları izləyir. Reklamlar isə elə hazırlanır ki, onu izləyən sona qədər izləməyə məcbur olur. İnsanlar bu cür peşəkar reklamlarla maariflənir. Amma bizdə sosial reklamlar cəhətdən kasadçılıq var. Ayda-ildə bir dəfə efirlərdə sosial reklam görərik, ya görmərik. Sosial reklamlar isə təkcə videolar yox, müxtəlif məlumatlandırıcı şəkillər formasında insanların çox olduğu yerlərdə, ictimai nəqliyyatda istifadə edilə bilər. 

Sosial reklamın psixoloji təsiri

Psixoloq Elnur Rüstəmov deyir ki, sosial reklamlar cəmiyyətin maarifləndirilməsi istiqamətində aparıcı rola malikdir: “Sosial reklamlar inkişaf etmiş ölkələrdə geniş tətbiq olunur. Burada ümumi mənafe naminə cəmiyyəti maarifləndirməkdən söhbət gedir. Əsasən dövlət siyasətinin dəstəklənməsi istiqamətində həyata keçirilir. Sosial maarifləndirilmə aparılmadıqda yaranan problemlər dövlətin həm büdcəsinə mənfi təsir göstərir, həm də ümumi məqsədlərə xələl gətirir. Cinayət törədilirsə, həbsxanalara düşənlərin sayı çoxalır, psixi problemlərin sayı artdıqca ruhi əsəb dispanserlərinə müraciət sayı artır. Həbsxanalar, ruhi əsəb dispanserləri dövlətdən maliyyələşir. Mən ikisini qeyd etdim. Amma bu tipli çoxsaylı sahələr qeyd etmək olar. Dövlət hər il bunlara pul ayırır. 

Problem minimallaşdıqca dövlət də həmin istiqamətlərə az maliyyə ayırır. Sosial reklamların televiziyalarda, bilbordlarda, sosial şəbəkələrdə geniş təbliğ olunması insanların mənafeyinə xidmət edir. Adətən bununla həm dövlət, həm də qeyri-dövlət sektorları məşğul olurlar. Bu işə çox geniş yer vermək lazımdır. Günümüz bunu tələb edir. Biz informasıya əsrində yaşayırıq. Kim informasiyadan geri qalarsa, müəyyən çətinliklərlə üzləşər. Hansı sahədə çalışmağımızdan asılı olmayaraq, yeniliklərdən xəbərdar olmalıyıq”.
Psixoloq deyir ki, yol hərəkətində təhlükəsizlik məsələləri ilə bağlı müəyyən qədər nə isə əldə edə bilmişik. Amma sosial çarxlar hazırlanmasına ehtiyac olan başqa sahələr də var: “Yaxşı olar ki zərərli vərdişlər, ailədaxili konfliktin, şiddətin uşaq psixologiyasına təsiri ilə bağlı sosial reklamlar çox hazırlansın. Bu cür reklamar valideynlərin öz hərəkətlərini tənzimləməsinə az da olsa təsir göstərə biləcək. Ən azından həmin situasiyada müəyyən qədər diqqətli olmağa vadar edəcək”.

Səhiyyə Nazirliyi dövlət proqramı çərçivəsində sosial reklam işini təşkil edir

Səhiyyə Nazirliyinin İctimai Səhiyyə və İslahatlar Mərkəzindən bildirildi ki, dövlət proqramları çərçivəsində, nazirliyin tədbirlər planına əsasən, il ərzində müxtəlif mövzularda sosial reklamlar hazırlanır. Zorakılıq, reproduktiv sağlamlıq, ana-uşaq sağlamlığı, qan donorluğu, fiziki aktivlik, zərərli vərdişlərdən uzaq durmaq, qeyri-infeksion xəstəliklərin profilaktikası və s. ilə bağlı maarifləndirmə yönümlü sosial reklamlar hazırlanıb yayımlanır. Əsasən telekanallarda, ictimai yerlərdə, kinoteatrlarda, ticarət mərkəzlərində monitorlarda yayımlanır. Həmçinin də mərkəzin mütəxəssisləri tərəfindən ali və orta məktəblərdə çarxların təqdimatları aparılır. Bununla sosial çarxların daha çox kütləyə çatmasını təmin etməyə çalışırlar.

Mərkəzdən bildirildi ki, videoçarxlarla yanaşı, maarifləndirici istiqamətdə böyük plakatlar da yayımlanır. Eyni zamanda, çap materialları şəklində ictimai səhiyyənin müxtəlif istiqamətləri üzrə əhalinin bütün təbəqələrini əhatə edən çap materialları da hazırlanıb aksiyalarda, maarifləndirmə tədbirlərində paylanılır.

“Bu cür reklamları kanallar özlərindən yayımlamır”

Milli Televiziya və Radio Şurasının (MTRŞ) Ekspertiza, proqramlaşdırma və analitik şöbəsinin müdiri Təvəkkül Dadaşov isə bildirdi ki, reklam haqqında qanunvericiliyə görə, sosial reklam insanların şüurunda ictimai normalara uyğun davranış qaydalarının formalaşdırılmasına və təkmilləşdirilməsinə, onların diqqətinin cəmiyyətdəki sosial məsələlərə, mədəni irsi qorumağa cəlb edilməsinə yönəlmiş, maarifləndirmə və xeyriyyəçilik məqsədi daşıyan qeyri-kommersiya xarakterli məlumatdır. Bu cür reklamlar dövlət orqanları, yerli özünüidarəetmə orqanları, hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən sifariş verilə bilər.

T.Dadaşov deyir ki, bəzən bu cür reklamların azlığında kanalları günahlandırırlar. Lakin bu cür reklamları kanallar özlərindən yayımlamır, hansısa müəssisə təqdim etməlidir ki, onlar da yayımlasın: “Sosial reklam dövlət və ictimai yayımçılar tərəfindən ödənişsiz yayımlanır. Buradan göründüyü kimi, özəl yayımçılar sosial reklamların yayımından pul qazana bilər”.

Şöbə müdirinin sözlərinə görə, sosial reklamlarla bağlı digər məqam isə ondan ibarətdir ki, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, hər bir reklam yayıcısı televiziya və radio yayımı zamanı reklam üçün ayrılan efir vaxtının ən azı səkkiz faizini sosial reklam üçün ayırmağa borcludur. Sosial reklam efirdə məzmununa uyğun olaraq saat 9.00-dan 00.00-a qədər olan müddət ərzində yayımlanmalıdır.

Azərbaycanda çəkilən sosial çarxların təsiretmə pozisiyaları

Qafqaz Universitetinin Doktorantura şöbəsinin müdiri Anar Rza deyir ki, ilk növbədə sosial çarxlar adekvat sosial problemin ehtiyaclarını ödəməlidir. Yəni hər hansı bir sosial problem aktuallıq baxımından qiymətləndirilməli, onun hədəfləri müəyyənləşdirilməlidir. Bu qiymətləndirmədən sonra sosial çarxların mövzusu, süjeti aydın görünür: “Sosial reklam ictimai və dövlət maraqlarına xidmət edir və xeyriyyəçilik məqsədi daşıyır. Bu reklamlarda kommersiya təşkilatlarının, fərdi iş adamlarının adları, onların əmtəələrinin konkret markaları, eyni zamanda, qeyri-kommersiya təşkilatlarının sahibkarlıq fəaliyyəti nəticəsində istehsal olunmuş əmtəənin markaları (modelləri, artikulları) göstərilə bilməz.
Digər bir halda hüquqi və fiziki şəxslərin sosial reklamın istehsalı və yayımı sahəsində təmənnasız fəaliyyətləri, sosial reklam istehsal etmək və yaymaq üçün digər hüquqi şəxslərə ödəmələri xeyriyyəçilik hesab edilir və qanunvericilikdə nəzərdə tutulan güzəştlərə malikdir. Bütün hallarda göründüyü kimi, sosial reklamın və onun bazarının qanunverici bazası kifayət qədər əhatəli təminata malikdir.

A.Rzanın sözlərinə görə, Azərbaycanda çəkilən sosial çarxlar təsiretmə qabiliyyətinə görə bir neçə pozisiyada özünü göstərir: “Birincisi, əgər siyasi şəxsin davranışı sayəsində yaranan hər hansı bir sosial problem yaradarsa; İkincisi, şou-biznes nümayəndələrinin davranışları insanların sosial problemlərindən kənar dəyərlər yaradanda; Üçüncüsü, dövlət tərəfindən aparılan sosial-iqtisadi islahatlar çərçivəsində yaranan narazılıqlar kontekstində (əgər səmərəlilik konservativliyi inkar edirsə); Dördüncüsü, ölkənin maliyyə-əmtəə bazarında baş verən hadisələrin kəskinliyində (məsələn, devalvasiyanın əmtəə bazarına və əmək bazarına təsirində); Beşincisi, əxlaqsız və mənəviyyatsız davranışlara olan reaksiyalarda.

Bununla belə, cəmiyyətin diqqətini hər zaman sosial dəyərlərə yönəltmək, onlara qayğı ilə yanaşmaq, bütün imkanlardan istifadə edərək sosial deviantlığın (sosial dəyərlərin aşılanması, dağıdılması, dağıdıcılıq meylləri) qarşısını almaq üçün zəruri tədbirlərin görülməsi ən aktual məslələrdən biridir. Mütərəqqi dövlətlərin təcrübəsində sosial reklam tam formalaşmış sosial institut olaraq sosial problemlərin monitorinqi, profilaktikası və ictimailəşdirilməsi üzrə güclü bir alətdir”.

Sosial çarxların təsiretmə dairəsi sosial problemlər çərçivəsində yekunlaşır

A.Rza bildirdi ki, bu gün sosial reklam vətəndaşların əhval-ruhiyyəsinə güclü təsir göstərən səmərəli alət olaraq bir çox zəruri dəyərlərlə yanaşı, demokratik cəmiyyətin formalaşması üçün tələb olunan kütləvi humanist təfəkkürün bərqərar olmasında vacib olan sosial dəyərlərin aşılanması üçün təsiredici bir vasitədir: “Respublikamız zəruri islahatları həyata keçirməklə Avropa Sosial Xartiyasına qoşulmaq niyyətindədir. Azərbaycanın Avropa Sosial Xartiyasına qoşulması əksər ölkələrin təcrübəsində olduğu kimi ilk dövrlərdə iqtisadi və sosial problemlərlə müşahidə oluna bilər. Buna görə də respublikada yüksək səviyyəli sosial xidmətlərin təşkili qarşıda duran əsas vəzifələrdən biridir. Yüksək səviyyəli sosial xidmətlərin təşkili Azərbaycanın gələcəkdə Avropaya daha sıx inteqrasiyasına böyük imkanlar yaradır. Baxmayaraq ki, istehsalçı şirkətlərin marketoloqları sosial media istifadəsi ilə bağlı çox optimistdirlər, ənənəvi marketinq xidmətləri (reklam, PR və s.) göstərən şirkətlər isə bu yeniliyə bir az skeptik yanaşırlar və hələ də sosial media vasitələrindən sadəcə məlumat yerləşdirmək üçün istifadəni düşünürlər, marketinq mütəxəssislərinin böyük hissəsi, xüsusi ilə ABŞ-da sosial medianın beş ildən sonra marketinqin ayrılmaz bir hissəsi olacağına inanırlar.

Digər bir nümunə kimi 14 sentyabr 2009-cu ildə Dövlət Sosial Müdafiə Fondu (DSMF) tərəfindən kütləvi informasiya vasitələri arasında ən yaxşı sosial reklam üzrə elan edilən müsabiqədə reklam istehsalçıları, dövlət qurumları və əhali arasında dialoq yaratmağa cəhd edilməsi faktını qeyd etmək olar. Təqdirəlayiq haldır ki, ilk dəfə olaraq Azərbaycanda sosial reklamların qiymətləndirilməsi üzrə geniş tərkibli səlahiyyətli şəxslərdən ibarət (DSMF-nin aparıcı mütəxəssisləri də daxil olmaqla) komissiyanın yaradılması təcrübəsi həyata keçirilib”.

A.Rza qeyd etdi ki, sosial çarxlar əsasən sosial problemləri əhatə etdiyindən onun təsiretmə dairəsi məhz sosial problemlər çərçivəsində yekunlaşır: “Problem həll olunur, vəssəlam, bu haqda artıq ancaq hesabat vermək olar”.

Aygün Asimqızı 

http://kaspi.az/news.php?id=27633

Psixoloq Elnur Rüstəmov bildirir ki, yalnız gözəlliyə, sevgiyə istinad edib evlənmək heç də uğurlu seçim deyil

Evlilik yaşı getdikcə artır, gənclərin bir çoxu evlənmək istəmir, yaxud gec yaşlarda evlənməyi daha düzgün hesab edirlər. Evlənənlərin isə yola getməmə, boşanma problemi daha qabarıq olur. Bu üzdən də “qaynana-gəlin” problemi bu gün əvvəlki illərdəki qədər aktual deyil. Amma yenə də “Ailə institutu”nun ümumilikdə təhlükədə olduğunu demək mükündür. 

Müasirlik, avropalaşma məsələlərini başa düşdük. Amma bütün müasirliyin içərisində bizim qorumalı olduğumuz məqamlardan biri də ailə dəyərlərimizdir. Çünki bu gün bizim nümunə götürdüyümüz Amerika və Avropada ailə dəyərləri ilə bağlı vəziyyət heç onların özləri üçün də qaneedici deyil. Ölkəmizə qonaq gələn xarici alimlərdən biri elə qəzetimizə müsahibəsində demişdi ki, ABŞ-da da ailə üzvlərinin bir-birinə münasibətinin Azərbaycandakı kimi olmasını arzu edərdi.

Müsahibim olan psixoloq Elnur Rüstəmovla da məhz evlənməmişdən öncə və sonra tərəflərin yaşadıqları probemlərlə bağlı söhbət apardıq. “Kişilərin əksəriyyəti qadına çox tez tabe olur, kişi çox zaman qadının böyük “uşağıdır”. Sadəcə onu həyat yoldaşı dünyaya gətirmir, 25, yaxud 30 yaşında onu veriblər ki, saxlasın” – deyən psixoloqun müsahibəsini sizlərə təqdim edirik. 

- Get-gedə evlilik yaşı artır. Bunun bir səbəbi kimi karyera qurmağı götürək. Başqa hansı səbəblər var?

- Evlilik və buna yanaşma məsələsi keçən əsrin ortalarından aktullaşmağa başlayıb. Bu aktuallıq ailə münasibətlərinə yeni bir baxış tərzi formalaşdırdı. Bu proses birinci növbədə Amerika, Avropada başladı. Hazırda bu məsələ Azərbaycanda da aktuallaq kəsb edir. Əvvəllər gənclərin ailə qurduğu yaşda indikilər bəzən heç evlənmək haqda fikirləşmir, karyera haqda düşünürlər. Bəzən 15-20 ilin ailəsinin də boşanma üçün müraciət etdiyini görürük. Artıq ailədaxili konfliktlərin istiqaməti dəyişməyə başlayıb. Əvvəl daha çox “gəlin-qaynana”, “gəlin-baldız” münasibəti problem idisə, bu gün paralel ailələrin mövcudluğu, yaxud münasibətlərə ailədən kənar başqa bir şəxs tərəfindən müdaxilələrin edilməsi, dolayısı ilə xəyanət faktoru səbəblərindən ailədaxili konfliktlər yaranır, hətta boşanmaların şahidi oluruq. Yəni miqyas dəyişib. Buna təsir göstərən məqamlardan biri də texnologiyanın inkişafıdır. Ailə psixologiyası kibernetikanın yaranması ilə ortaya çıxdı.

- Kibernetikanın ailə psixologiyasına nə aidiyyatı var?

- Əslində, həmin yanaşma ailələrdə var. Bir mexanizm digər münasibətlərə təsir göstərir. Tutaq ki, ailədə hər hansı zərərli vərdişdən əziyyət çəkən bir şəxs varsa, bu, ailənin digər üzvlərinin psixoloji durumuna mənfi təsir göstərəcək. Ailə bu prosesdə necə adekvat davranmaq lazım olduğunu çox zaman bilmir. Bu gün evlənmə yaşına çatan xanımların ailə qurmaq istəməməsini müşahidə edirik. Daha çox karyera qurmağa çalışırlar. Kimlər evlənməyə meyillidir? Əksəriyyəti ali təhsil ala bilməyənlər, yaxud ali təhsil alsalar da, uğur qazana bilməyənlər. Hamıya şamil etmirəm, amma çoxluq belədir. Bir də ailədaxili münaqişələr o qədər pisdir ki, bəzən gənc qızlar sadəcə evdən qaçmaq istəyir və çıxış yolunu da evlənməkdə görür. Digərləri isə karyera qurmaq istəyirlər, 25-26 yaşdan sonra ailə qurmaq haqqında fikirləşirlər. Əvvəllər isə bu yaşda daha çox kişilər evlənirdilər. İndi kişilər üçün evlənmə yaşı 30-a qalxıb. Bu proses yavaş-yavaş artmağa başladı və bizi narahat etməyə bilməz. Boşanmaların adiləşməsi və “sərbəst yaşamağa” meyillilik gələcək ailə institutuna mənfi təsir göstərir.

- Əvvəllər qurulan ailələrə valideyn müdaxiləsi olurdu. İndi isə bu müdaxilə azalıb. Bəlkə valideyn müdaxiləsinə ehtiyac var?

- Valideyn müdaxiləsinə həmişə ehtiyac var. Sadəcə olaraq, valideynin başı özünə, ailənin qayğılarına qarışıb. Valideynlər texnologiyanın, serialların girovuna çevriliblər. Bu gün valideynlər övladları ilə düz-əməlli vaxt keçirib, ünsiyyətdə ola bilmir. Valideyn bu yenilikləri izləməkdə bəzən çətinlik çəkir. Ona görə bizim valideynləri biganə adlandırırıq. Amma əslində dönəmin gətirdiyi reallıqdır. Hamımız bir prosesin içində fırlanırıq. Burada məsələyə bir tərəfdən baxmaq çox çətindir. Ailə institutuna ən böyük zərbə boşanmalar artdığı zaman dəydi. Valideynlərin sözünün kəsəri, özgüvənləri itdi. Əvvəllər bu proses az olsa da, bu gün hər 10 ailədən biri boşanır.

- Boşanmaları artıran səbəblər nələrdir?

- Ən böyük təsir ictimai qınağın zəifləməsi, ikincisi isə, boşanmaların adiləşməsi oldu. 20 nəfərlik qrup götürün. Əgər orada 18 nəfər oxuyur, 2-si oxumursa, 18 nəfər iki nəfərə təsir göstərə bilər. Məsələ burasındadır ki, biz 2 nəfərin 18-ə qalib gəldiyini görürük. Eləcə də boşanma. Əvvəllər 2-nin 18-ə olan bir rəqəm indi yarı-yarıya gəlib. Bu da insanlarda məsələyə yanaşmanı dəyişib. “Əhməd haradadır” filmində qızın etiraz etməyi ilə valideynlər nə qədər şeylər fikirləşir, çəpərlər təzədən qalxır, qonşular bir-birindən gizlənir, adam üzünə çıxa bilmir, qızın arxasınca şəhərə qədər gedirlər. Nəhayət gənclər bir-birini sevirlər. O insanlar əvvəlcə üz-üzə gəlməkdən qorxurdular... 
Bəs indi biz nə görürük? Bu gün övladlarını evləndirirlər, sabah onlar ayrılırlar, sonra da keçmiş qudalar gedib haradasa birlikdə çörək yeyir, “alınmadı” deyirlər. Maraqlar dəyərdən önə keçib. Bu, faciədi.

- Amma bizdə boşanma mədəniyyəti də yoxdur. Boşandığı xanımı döyən, hansısa zorakılıq edən keçmiş həyat yoldaşları ilə bağlı xəbərlər tez-tez yayılır...

- Əgər biz buna mədəniyyət deyəcəyiksə, formalaşacaq. Hər iki tərəf başqa biri ilə evlənəcək, ailə qurduqları şəxs bir tərəfdə qalacaq, bunlar hardasa görüşüb yemək də yeyəcəklər. Bu hal indi də var, amma geniş yayılmayıb. Məncə, yaxın zamanlarda bunu da görəcəyik. Digər tərəfdən, bu qədər boşanmaların müqabilində qeyd etdiyiniz hadisələr baş verir. Mən bunların normal olduğunu demirəm, anormaldır. Amma təbii prosesdir. Çünki hər bir insanın fərdi psixoloji xüsusiyyəti var. Birində qısqanclıq zəminində baş verə bilər, digərində psixoloji problem ola bilər, kimisi paylaşmaq istəmir və s. bu kimi hallar nəzərə alınmalıdır. Zorakılıq tərəflərdən birinin digərini idarə etmək istəyi nəticəsində ortaya çıxır.

- Boşanmalarda qısqanclıq nə dərəcədə rol oynayır?

- Böyük rol oynayır. Tərəflər bir-birini paylaşa bilmir. Bəzən ayrılmalarından 2 ildən çox müddət keçsə də, yenə də paylaşa bilmirlər.

- Qısqanclıq ailədə sevgi əlamətidir?

- Qısqanclıq ilk növbədə instinktdir. O nəinki insanlarda, hətta heyvanlarda da var.

- Uğurlu ailə üçün sevib evlənmək məsləhətlidir, yoxsa ağılla qurulan evlilik?

- Tərəflərin bir-birinə qarşı hansısa hissi olmalıdır. Amma tamamilə gözəlliyə, sevgiyə istinad edib evlənmək heç də uğurlu seçim deyil. Gözəlliyin də bir müddəti var. Tutaq ki, ən gözəl xanımla ailə qurdun, iki gündən sonra onun gözəlliyi yox, davranışı sənə daha çox təsir göstərəcək. Müəyyən məntiqi yanaşma da olmalıdır. İnsan nə üçün evləndiyini bilməlidir. Bu gün həm də psixoloji problemlərin miqyası artıb. Bunu da nəzərə almaq lazımdır. Tutaq ki, evlənməkdən qorxan insanlar, xanımlar var. Bunun içində evlənmək qorxusu, intimfobiya, “azadlığım əlimdən alınacaq” düşüncəsi var. Eləcə də oğlanlarda. Bu gün bizim ailələrdə uşaqların az olması da qabarıq problemlərdəndir. Bu yaxınlarda isə qız övladlarının sayının az olması gündəmə gəlmişdi. Qız uşaqlarının sayının çoxalmasını stimullaşdırmaq üçün addımlar atmaq istəyirlər. Əslində bu çox yaxşı bir şeydir. Çünki ailələrimizdə uşaq sayı azdır. 90-cı ilə qədər, 90-dan 2000-ci ilə, 2000-dən bəri olan dövrləri müqayisə etsək, uşaq sayı kəskin azalır.

- Bəzən bunu maddiyatla əlqələndirsələr də, əslində 10 uşağa baxmağa imkanı olanlar da iki uşaqla kifayətlənirlər...

- Günümüzün ən böyük problemi komforta düşkünlükdür. Valideyn nəinki özünün, həm də uşağının komfortunu düşünür. Fikirləşirlər ki, mövcud sərvətimi 10 uşağa deyil, 2-nə verərəm, ömür boyu rahat yaşayarlar. Uşaq sayının azalması valideyn-övlad münasibətinə kəskin təsir göstərir. Valideyn-övlad münasibətində o qədər bağlılıq yaranır ki, artıq ailə qurma prsesində də hər hansı konflikt olarsa, tərəflər düzəltməyə yox, boşanmaya gedirlər. Belə deyək ki, bir oğlu, bir qızı var. Qızı ailə qurub, problem yaşayıb. Ana-ata fikirləşir ki, niyə əziyyət çəkir ki? Gəlsin biz baxaq. Dünən necə baxmışıqsa, elə də baxarıq. Amma əvvəllər 7-8 uşaq olurdu, valideyn hansınınsa problemi olan kimi evə gətirmirdi. 8-ni hara gətirsin? Əvvəllər ailədə şiddət, problem yox idi? Var idi. Tərəflər özləri həll edirdilər. Bu gün isə biz addımbaşı müdaxilələr görürük. Eynilə də problemi oğlan yaşayanda ana deyir ki, bir oğlum var, bu qız olmasın, başqası olsun. Ana-atanın övlada ifrat bağlılığı uşaqların müstəqil ailə qurma prosesinə mənfi təsir göstərir. Bu da nəzərə alınmalıdır.

- Sosial şəbəkələrin ailələrə böyük zərbə vurduğu deyilir. Siz bu haqda nə deyə bilərsiz?

- Sosial şəbəkələrin ailədaxili konfliktlərin sayının artmasında rolu çoxdur. Bu gün qısqanclığın, psixi xəstələrin, sevgini izhar, nifrəti ifadə etməyin nə qədər forması ortaya çıxıb. Kimsə kiməsə nə isə söz atırsa, yaxud ər-arvad küsürsə, sosial şəbəkədə birbaşa olmasa da, dolayı yolla bunu yazır. İfadə forması dəyişib. Sosial şəbəkələr ailədaxili konfliktlərə çox böyük təsir göstərir. Bununla bağlı düşünürəm ki, ən böyük tədbir tərəflərin bir-birinə qarşı münasibətidir. Əgər tərəflər arasında münasibət sağlam olarsa, sosial şəbəkə təsir göstərə bilməz. Münasibət pis olarsa, sosial şəbəkə bunun daha da pisləşməsi üçün stimul ola bilər.

- Son günlər erkən nikahlar məsələsi gündəmə gəldi. Belə fikirlər də var ki, heç kim övladını məcburi evləndirmir, onlar özləri bu nikaha meyilli olurlar. Sizcə, yeniyetmələr evliliyə meyilli olurlar?

- Hər bir yeniyetmə yox. Bu cür hallar dövlət tərəfindən tənzimlənir. Belə hallar daha çox rayonlarda, kəndlərdə baş verir. Bunu hər rayona, kəndə də şamil etmək düzgün deyil. Eləcə də Bakı kəndlərində ola bilər. Əvvəlki illərlə müqayisədə kəskin azalma var. “Qızımız oxumasın, başını qaldırdı, ərə ver getsin” prinsipi ilə yaşayanlar 17-18 yaşı olmamış qızı ərə verir. Bu təfəkkür var. Hər insanın öz doğruları var. Bəzən evdə münasibət pis olur, yaxud zərərli vərdişdən asılı olan var. Bu cür hallarda yeniyetmələr evdən qaçmaq üçün ailə qururlar. Üçüncü isə, təhsildən yayınma ən böyük faktordur. Fikirləşir ki, məktəbi də qurtardım, bundan sonra görəcəyim heç bir iş yoxdur, ondansa ailə qurub bir evə baxım. Oxuyub təhsil alan da ailə qurur. Dünən kişi xanımın evdə oturmasını tələb edirdisə, bu gün deyir ikimiz də işləyib, bir-birimizə dəstək olaq. Bunlar artıq böyük bir prosesin tərkib hissəsidir. Biz istəsək də bundan geri qala bilməyəcəyik. O axın bizi də aparacaq. Biz necə edə bilərik ki, bu prosesdən sağlam çıxaq?

- Təhsil...

- Təhsil çox böyük rol oynayır. Onsuz da amerikalının, avropalının etnopsixologiyası fərqlidir, bizimki fərqli. Onsuz da bu proses gedəcək. Boşanma onsuz da olacaq. Heç olmasa, müəyyən qədər azalsın. Yəni üz-üzdən utanacaq. Müəyyən dəyər kateqoriyalarını qabartmaqla boşanmanın qismən qarşısını ala bilərik. Boşanan 1000 ailənin 40 faizi sonra peşman olur. Biz o dəyərlərə istinad etməklə, heç olmasa 40 faizin qarşısını ala bilərdik.

- Bəzən qızlar seriallarda, filmlərdə görüb arzuladıqları sevgini real həyatda tapmırlar. Evlənəndən sonra isə xəyal qırıqlığı yaşayırlar...

- Məşhur yazıçı Jorj Sandın əsərində belə bir söz var: “Evlənərkən kim səhvə yol vermədi ki?” Xəyal qırıqlığı nisbi anlayışdır. Bu təkcə xanımlarda deyil, kişilərdə də olur. Bu bir durumdur. İnsan nə üçün evləndiyini biləndə, sonra xəyal qırıqlığı da az olur. Seriallarda hamısı villalarda yaşayırlar, işləmirlər, səhərdən-axşama evin içindəki söz-söhbəti həll edirlər. Kişi arada komfort maşında işə gedib, bir-iki tapşırıq verib, gəlir. Bunu izləyən xanım reallıqda görür ki, əri gedib daş daşıyır. Əslində serialların bir nömrəli məqsədi ailə institutunu parçalamaqdır. Bizdə daha çox türk seriallarına baxırlar. Onların da süjet xətti Avropdan götürülüb. Bu elə bir prosesdir ki, birbaşa görünmür, dolayısı ilə təsir göstərir. Topluma görünən və görünməyən müdaxilə var. Seriala baxıb ağlayırsan, gülürsən, amma fərqində deyilsən ki, o, ailə instititunu dağıdır.

- Türk filmlərini izləyən qızların bəziləri türk oğlanları ilə evlənməyə maraq göstərirlər. Hətta şəxsən tanıdıqları türkiyəli oğlan olmasa belə, “türk oğlanla evlənərəm” deyənlər olur... Xarici vətəndaşla evlənməyi arzu etməyin psixoloji tərəfləri varmı?

- Mən buna kompleksdən dolayı bir sevgi, ailə qurmaq deyərdim. Həmin şəxs düşünür ki, fikirlərini, hisslərini öz toplumunda olan insanlarla paylaşa bilməz. Əcnəbi olaraq isə bizə qardaş ölkə olan türkiyəliləri görürlər. Siz baxın, Türkiyə vətəndaşı ilə ailə quranların böyük bir qismi komplekslidir. Ya uzun müddət ailə qura bilməyib, ya sevgidə uğursuzluq yaşayıb. Adını da qoyub ki, mən bizimkilərə inanmıram. Özünü ifadə edib, karyerasını qurub xarici vətəndaşlarla evlənənlər az bir qisimdir. Amma əksəriyyəti kompleks yaşayanlardır. Orada daha sərbəst olurlar. “Aşkım, tatlım, yavrum” onları xoşbəxt edir. Ancaq azərbaycanlı gənc bunları deyə bilmir.

- Xarici ölkələrdə ailə dağılmaq təhlükəsi ilə üzləşdikdə, tərəflərdən ən azı biri ailəni qorumaq üçün psixoloqa üz tutur. Bizdə bu ənənə varmı?

- Var. Nəinki ailələr, hətta nişanlı cütlüklər də gəlirlər. Sevgili olan gənclər bir-birini daha yaxından tanımaq, psixoloji dəstək almaq üçün müraciət edirlər. Amma bu müraciətlər kütləvi halda deyil. Kütləvi olması üçün müəyyən stimullaşdırıcı tədbirlər görülməlidir. Bu iş aparılır. Bu gün xəstəxanalarda psixoloq ştatı var. Psixoloji rahatsızlığı olan insanların müraciət etməsi üçün 2012-ci ildə Psixi Sağlamlıq Mərkəzi yaradılıb. İstəyərdim ki, məhkəmələr boşanma üçün müraciət edənləri əvvəlcə psixoloqa yönəltsinlər, yaxud öz fəaliyyətlərində bir psixoloq cəlb etsinlər, o da ailələrlə psixoloji iş aparsın. Çünki dağılan bir ailə potensial başqa ailəni də oynadır. Yəni tutaq ki, üç bina yanbayandır, biri dağılırsa, ikisinə də təsir göstərir. Bununla bağlı birgə iş görmək lazımdır. Boşanma ilə bağlı problemlərin sferası da böyükdür. Məsələn, bizə təmizlik obsesiyası ilə bağlı müraciət edilib. Xanım bütün günü evi təmizləyir. İş təkcə evi təmizləməklə qurtarmır. Yoldaşı evə gələn kimi, üstünə düşür ki, get əlini yu, əynini dəyiş, bu paltarla evə girmə, əlini yumamış süfrəyə oturma və s. Bunlar normal qaydalar olsa da, aşırı dərəcədə olanda insanı bezdirir. Uzun müddət depressiyadan əziyyət çəkmək, yaxud hər zaman təşvişli olmaq, hər bir şeydən qorxmaq və s. kimi hallar ailə münasibətlərinə ciddi təsir göstərir. Bəzən dava-dalaş olmayınca psixoloqa müraciət etmirlər. Amma hər hansı psixoloji rahatsızlıq olanda da müraciət etmək lazımdır. Bu müraciət prosesində ailə lazımi dəstəyi alır və bir yerə gəlir.

- Cütlüklərin bir-birini yaxından tanımaq üçün psixoloqa müraciət etdiklərini dediniz. Bəs araşdırmada ortaya nələr çıxır? Bir-birilərini nə dərəcədə tanıyırlar?

- Ümumiyyətlə, qızla oğlan tanış olanda hər ikisi pislərindən deyil, yaxşılarından danışır. Ancaq ailə psixoloqu tərəflərlə iş aparanda genoqram hazırlayır. Onun əsasında da hərəkət edirlər. Ailə neçə nəfərdən ibarətdir? Kim neçənci uşaqdır? Hansı mühitdə böyüyüb və s. suallara ailə psixoloqu aydınlıq gətirəndən sonra lazımi tövsiyələrini verir.

- Qeyd etdiniz ki, 15-20 ilin ailələri də bəzən dağılır. Bu cür təməli olan ailəni hansı səbəblər dağıda bilər?

- Hər bir insanın həyatda bir ideyası olur. Belələri yanımıza gələndə deyir ki, həyat yoldaşımı 15 ildir səhv tanımışam. Onda kişi, qadın obrazı dağılır. O heç vaxt yoldaşını xəyanət edən, aldadan biri kimi təsəvvür etməyibmiş. Psixoloq yanına gələndə deyirlər ki, təsəvvürlərim dağıldı. 15 ildir inanıb yaşayırdım, indi nəyə, kimə inanım?

- Boşandığı üçün sonradan peşman olanlarla bağlı danışdıq. Bəs boşanmaq həddində psixoloqa müraciət edənlərin neçə faizi bu fikirdən daşınır?

- 80 faizi. Real prosesin içərisində olanda vəziyyətin başqa cür olduğunu görürsən. Ailələrlə işlədiyim üçün mən bunu deyirəm.

- Boşanma səbəbləri içərisində ən bəsit səbəblər nələr olur?

- Psixoloji problemləri olanlar var. Tutaq ki adam evə daxil olub, bütün evi gəzir ki, evdə başqa kişi olub. Adamın 65 yaşı var, həyat yoldaşını qısqanır. Deyir, arvad mənə xəyanət edir. Arvad yaşlı biridir, güclə hərəkət edir. Bu, psixiatrik problemdir.

- Qadınlarda kişi, kişilərdə qadın obrazı evlilikdən öncə və sonra fərqli olurmu?

- Onlar bir-birini tamamlayan məqamlardır. Kişinin qadın obrazında öz anasının, xanımın kişi obrazında isə atasının ştrixləri var. Tam olmasa da, müəyyən qismi var. Münasibət pis ola, yaxud hansısa mübahisələr yaşana bilər. Biz hər zaman tövsiyə edirik ki, o obrazı dağıtmayın. Kişi obrazı dağılmamalıdır, yoxsa qadının güvəni sarsılır. Qadın kiməsə güvənmək istəyir. Eyni zamanda da qadın kişidə qadın obrazını dağıtmamalıdı. Nəyə görə obraz deyirəm? Var sevgi obrazı, var sevginin özü. Mövlana deyir: mən səni yox, sənə olan yolu sevirəm. Sənə qədər olan yolu sevirəm, səni sevmirəm ki. Biz kimisə seviriksə, onun haqqında təsəvvürləri sevirik. Biz özümüzü inandırırıq ki, ən yaxşısı, ən gözəli odur. Sizə tərəf müqabilinizlə bağlı nə isə xoş olmayan bir nünas deyiləndə, “ola bilməz” deyirsiz. Niyə? Çünki beyindəki obraz bunu qəbul etməyəcək. Sevərkən biz reallıqdan uzaqlaşırıq. Məsələn, gənc bir qız düşünür ki, saat 8-də evə gəlsəm, başımı kəsəcəklər. Amma iş elə alınır ki, 10-da gəlir. Qapı açılanda valideyn deyir ki, qızım gec gələcəyinlə bağlı bir xəbər verərdin, narahat olduq. Görür ki, ona heç nə etmədilər. Deməli, evə gələnə qədər o, real ailəsi ilə yox, onun obrazı ilə söhbət edirmiş.

Aygün Asimqızı 

kaspi.az

Azərbaycanda spirtli içki  qəbul edən və hətta bunu gündəlik yaşam tərzinin bir hissəsinə çevirən qadınların sayı durmadan artmaqdadır. Bəs qadınları buna vadar edən nədir? Psixoloji problemlər, yoxsa artmaqda olan qərbyönlü tendensiya?

Bu mövzuyla əlaqədar problemi daha kökündən araşdırmaq üçün psixoloq, sosoiloq və həkimdən  açıqlama almaq qərarına gəldik.

Psixoloq Elnur Rüstəmov ATV.az-a bildirdi ki, qadınların spirtli içki və nikotindən istifadə etməsi onların görkəminə və səhhətinə mənfi və digər tərəfdən psixoloji təsir göstərir. Bu aludəlik zamanla qadında davranış və şəxsiyyət problemi yaradır. Nəticədə, ailəlidirsə, ailə münasibətində problemlər, subaydırsa, zaman keçdikcə ailə məsuliyyətindən qaçmaq kimi problemlə üz-üzə qalırlar. Ona görə də bu məsələ ilə bağlı müəyyən maarifləndirmə işləri aparılmalıdır. Bu aludəlik qadında əsasən gender bərabərliyinin (qadın-kişi hüquqlarının bərabərliyi) səhv anlaşılması ucbatından yaranır. Yəni əgər kişi alkoqollu içilərdən istifadə edirsə, mən niyə etməyim? Avropada çəkilən filmlərə nəzər salsaq, qadınların  spirtli içkilərə həddindən artıq meyilli olduqlarının şahidi oluruq. Bir şeyi də qeyd edim ki, alkoqollu içkilər qadın orqanizminə daha tez təsir edərək sıradan çıxarır. Hər bir qadın potensial anadır. Spirtli içkilərin qəbulu hamiləlik dövründə pis nəticələrə gətirib çıxara bilər. Nəticədə doğulan uşaqlar psixoloji travma ilə doğulurlar. Qadınlar rəngli alkoqoldan istifadə etsələr belə, bu heç də problemi azaltmır, əksinə daha da qabardır.

Mövzumuzu sosioloq Rafiq Təmracovun açıqlaması ilə davam edirik.

O bildirdi ki, tarixən qadınların siqaretdən, içkidən istifadə etməsinə bir əxlaq dəyəri kimi baxılıb.  Dinimizə zidd olmasına baxmayaraq, təəssüflər olsun ki, bizim cəmiyyətimizdə də spirtli içkilərdən kifayət qədər istifadə edilir. Ancaq Azərbaycanda içki və siqarətdən istifadə digər ölkələrə nisbətən azdır. Bu yaxşı haldır. Ancaq burda bir tendensiya ( dinamika)  məsələsi var. Bizdə son dövrlər siqaret və içkiyə münasibət dəyişib. Yəni kişilərlə bərabər qadınlar da spirtli içkiyə daha çox meyillidirlər. Əslində bunun bir neçə səbəbi var: qloballaşmanın mənfi tendensiyaları, başqa cəmiyyətin dəyərlərinin,  müəyyən keyfiyyətlərinin əxz edilməsi. Artıq, şahid oluruq ki, kişilər də qadınlara spirtli içkilər təklif edirlər. Digər tərəfdən  isə, qadınlar alkoqoldan istifadə etmələrinin ziyanları barədə maarifləndirilməlidirlər.

Bəs gəlin diqqət edək, görək spirtli içkilər qadına tibbi cəhətdən necə təsir edir?

Terapevt Nahid Məhərrəmov vurğuladı ki, bəzən xəstələr belə sual edirlər ki, arada 100 qr filan alkoqollu içki qəbul etmək olarmı? İstər çox, istərsə də az, spirtli içki ziyanlıdır. Nəinki kişilərə, həmçinin qadınlara və hamilələrə də məsləhət deyil. Fərqi yoxdur hansı içkidir. Tərkibində spirt varsa, ziyanlıdır. Ancaq spirt qidadırsa, orqanizm onu normal bir şəkildə mənimsəyə bilir. Kişilərə nisbətən qadınların orqanlarında da bir incəlik var. Dozadan artıq spirt qadınların mədə-bağırsaq sisteminə daha ciddi təsir edə bilər. Hətta bağırsaq qanaxmaları, öd-qaraciyər, kolit və.s problemlərə də səbəb ola bilər.  Hamilələ qadınlarda isə spirtli içkilərin qəbulu gələcəkdə uşağın sağlam doğulmamasına şərait yarada bilər. Həm də bu körpənin ana bətnindəykən alkoqola meyillənməsinə səbəb olur.

Tahirə Əlirzayeva

http://news.atv.az/az/health/54197-azerbaycanda-qadinlarin-spirtli-ickilere-maragi-niye-artib

Valideynlərin çoxu övladlarının hərtərəfli böyüyüb inkişaf etməsini arzulayırlar. Bunun üçün hətta kiçik yaşlarından onlara hərfləri, rəqəmləri, xarici dili öyrədir, üstəlik hansısa yaradıcılıq növünə və ya idmana yazdırırlar. Bir sözlə, artıq kiçik yaşlarından valideynlər övladlarının uşaqlığını əllərindən alırlar. Məktəb yaşına çatdıqdan sonra isə uşaq təkcə dərsləri ilə məşğul olmur. Valideyn övladını dərsdən sonra repetitor məşğələləri və əlavə dərnəklərə aparır. Bu halda uşağın istirahətə vaxtı heç qalmır. Bəzi valideynlər bunu övladlarının gələcəyi, inkişafı naminə etdiklərini deyir. Lakin həkimlər və psixoloqlar bunun əksini düşünür. Aile.lent.az bununla bağlı araşdırma aparıb.

Araşdırma zamanı məlum olub ki, valideynlərin kübar görüntüsü yaratmaq üçün kiçik yaşlı uşaqları “bir neçə yerə parçalaması” mənasızdır. Uşaqların lazımsız yükə qatlaşması onlarda fiziki və psixoloji baxımdan problemlər yaradır. Valideynlər üçün ilk növbədə övladlarının səhhəti vacib olmalıdır.

Pediatr Vaqif Qarayev deyir ki, fitri istedadı olmayan uşağı hansısa dərnəyə məcbur  aparmağın mənası yoxdur: “Bəzi valideynlər heç nədən uşağından rəssam, pianoçu, rəqqas düzəltmək istəyir. Əgər uşaq istəmirsə və ya istedadı yoxdursa, bu, fiziki və psixoloji baxımdan əlavə yükdür. Uşaqlara zorakılıq göstərilir ki, mütləq rəssam, musiqiçi olmalıdır, çünki filankəs də olub. Ötən günlərin birində 7 yaşında uşağın anası şikayət edirdi ki, gecələr yatmır. Bunun səbəbini aydınlaşdıranda bəlli oldu ki, həmin uşaq həm rəqsə, həm də musiqiyə gedir, üstəlik ana uşağını rəsm dərnəyinə də yazdırmaq istəyir. Soruşdum ki, xanım, siz bu uşaqdan nə düzəltmək məqsədindəsiniz? Cavab verdi ki, övladının savadlı olmasını arzulayır. Valideyn bilməlidir ki, zorla kimisə savadlı və istedadlı etmək olmaz”.

Həkimin sözlərinə görə, uşağın musiqi, rəng duyumunu mütəxəssis təyin etməlidir. Yalnız bu halda onun əlavə yaradıcı dərnəklərdə məşğul olmasına şərait yaratmaq olar. Lakin sağlamlığına zərər vurmamaq şərti ilə: “Uşağın immuniteti zəifdirsə, onu dərslər, əlavə məşğələ və dərnəklərlə çox yükləmək olmaz. Əsas problem gün ərzində boş yerə uşaqları ora-bura daşımaqdır. Məktəbin proqramı ağırdır, valideynlər çatdırmır - bunu anlayırıq. Amma bununla yanaşı 1-ci sinif şagirdi məktəbdən qayıdandan sonra təzədən müəllim yanına gedir, oradan qayıdandan sonra valideyn onu məşğələlərə aparır. Bəs bu 6-7 yaşlı uşaq nə vaxt istirahət etməlidir? Təhsil sağlamlığa mane olmamalıdır. Dərsdən sonra əlavə repetitor yanına getmək nə uşağın yaddaşını möhkəmlədəcək, nə də qavrama qabiliyyətini artıracaq. Bir sinifdə 20 uşaq varsa, onun hamısının qavrama qabiliyyəti, yaddaşı eyni deyil. Pedaqoqlar həm də psixoloq olmalıdırlar. Əgər sinifdə bir uşağın yaddaşı güclüdürsə, yaxşı qavrayırsa, bu o demək deyil ki, 19 nəfər də belə olmalıdır”.

Kiçik yaşlı akademik

V. Qarayev bu cür uşaqlarda psixoloji pozğunluq aşkarlandığını vurğulayır. Onun sözlərinə görə, uşaqları çox yükləyəndə mütləq psixikalarında, davranışlarında pozğunluq yaranır, yatmır, yemir, sözə baxmır, əsəbi və fikri dağınıq olurlar: “Şeiri əzbərləyə, misal həll edə bilmir, amma əzbərləməyə, həll etməyə məcbur edilir. Bu, uşağa qarşı zorakılıq göstərməkdir. Valideynlər deyir ki, nə etsinlər, proqram belədir. Əgər uşaqlarınızı xəstələndirmək istəyirsinizsə, proqramın arxasınca qaçın”.

Həyəcan təbili çalan pediatr uşaqlarda problemin daha dərin iz buraxdığını da gizlətmədi. O, kiçik yaşlı uşaqların düzgün duruş, yeriş qabiliyyəti olmadığını, bel və çiyinlərinin əyildiyini açıqladı: “Təcrübə göstərir ki, təhsil proqramının ağır olmasından irəli gələrək uşaqların səhhətində narahatlıqlarla rastlaşırıq. Son illər 6-7 yaşlı uşaqlarda onurğa sütunu problemi yarandığını müşahidə etmişəm. Düzdür, fikir verirəm ki, uşaqların çantalarını əsasən valideynlər götürür. Amma elə anlar olur ki, çantanı uşağın özü daşımalı olur. Çanta isə uşağın öz çəkisindən ağırdır. Bu halda onurğa sütununda mütləq əyriliklər yaranır. Sonradan problemlər daha da dərinləşir. Valideyndə də günah çoxdur. Bəziləri 6 yaşlı uşaqdan akademik olmağı gözləyirlər. Analar panika ilə mənə bildirirlər ki, “həkim, uşaq oxumur, mən nə edim?” Oxumur, oxuyacaq, nə qədər oxuya bilir, o qədər oxusun. Ananın özünün də əsəbi pozulur. Süni surətdə həm uşağının, həm də özünün əsəbini pozur”.

Böyük yaşlı uşaqlarda da buna oxşar başqa hallar baş verir. Ali məktəbə imtahan vaxtı yaxınlaşdıqca valideynlərin övladlarından tələbi və istəyi daha da çoxalır. Valideynin təlaşı onsuz da həyəcanlı olan uşaqda stressin yaranmasına gətirib çıxarır: “İlin bu vaxtında 6-7 yaşlı uşaqların əsəbi pozulur, may ayında da 11-ci siniflərin. Çünki imtahan verməlidirlər və  həyəcan artır. Valideyn bir tərəfdən, repetitor o biri tərəfdən. Amma uşaq da proqramı qavraya bilməyib, il ərzində yalandan gedib-gəlib, əsəbi pozulub. Ən çox da yetkinlik yaşında, hormonal dəyişikliklər olan dövrdə. 16-17 yaşlı qızların yumurtalığında az qala kələm boyda kista var. Hamısı əsəb və stressin nəticəsidir ki, hormonal pozğunluqlar yaranır, təzyiq qalxır, düşür, yuxu pozulur. Ona görə də mən ali məktəbə daxil olma kompaniyasının əleyhinəyəm: “hamının uşağı oxuyur, mənimki də oxumalıdır” – doğru prinsip deyil”.

Məşğələ və dərnək vaxtı nə qədər olmalıdır?

İstedadı, yaradıcılığa və ya idmana həvəsi olan uşaqların gününü isə düzgün tənzimləmək məsləhət görülür. Məktəb yaşlı uşaqlar dərsdən sonra 1-1,5 saat əlavə dərnək və məşğuliyyətlərə vaxt ayıra bilər. Lakin uşağın istedadı və həvəsi varsa. Pediatr xüsusi qabiliyyəti olan uşaqlara qarşı diqqətli olmağı tapşırır: “Musiqi məktəbində təhsil alan uşaqlar istisnadır. Lakin orta məktəbdə təhsil alan uşaqlar üçün əlavə dərnək və məşğələlər onları məktəb və sinif sindromundan çəkib çıxardır. Onların kitab və dəftərdən uzaq əlavə məşğuliyyətləri olur. Bu da onların beyninin bir balaca yükdən azal olmasına kömək edir. İstedad elə şeydir ki, onu boğduqda da uşağın psixikası pozula bilər. Valideynlər də səbrli olmalıdırlar. 6-7 yaşında uşağın istedad və həvəsi yoxdursa, gözləsinlər, bəlkə 10 yaşında olacaq”.

Bəs asudə vaxt?

Əlbəttə, ən azı böyüklər qədər uşaqlar üçün də asudə vaxtın səmərəli təşkili vacib amillərdən biridir. Uşaqlarda asudə vaxtın səmərəli təşkili məktəb yaşlarından deyil, hətta 3 yaşından başlamalıdır. Bunun ən gözəl başlanğıcı isə bağçadır. Sirr deyil ki, uşaqların sosiallaşması, pedaqoji və psixoloji inkişafı baxımından bağça əvəzolunmazdır.

Psixoloq Narınc Rüstəmova valideynlərə 3 yaşından övladlarını bağçaya qoymağı məsləhət görür: “Bizdə bəzən fikirləşirlər ki, ana işləmirsə, demək, uşaq bağçaya getməməlidir, bağça vaxt öldürmək, uşağa nəzarət etdirmək üçün aparılan yerdir. Xeyr, bağça uşağın hər bir mənada inkişafı üçün əlverişli məkandır. Bağçada incəsənət yönündə müəyyən tədbirlər həyata keçirilir, səhnəciklər oynanılır, şeir, saymaq  öyrədilir, şənliklər keçirilir”.

Məktəb yaşına çatdıqdan sonra isə uşaqlar üçün yeni dövr başlayır. 6-7 yaşına çatan uşaq artıq gününü planlama ilə keçirməlidir. Bu daxili planlamanı isə valideyn tərtib etməlidir: “Hər kəs axşamdan səhəri gününü planlaşdırır: səhər oyanmaq, diş fırçalamaq və ya duş qəbul etmək, səhər yeməyi yemək, geyinmək və məktəbə, universitetə, işə getmək və s... Uşaqlarda bu, əvvəlcə ananın köməyi ilə edilir. Sonra isə uşaq avtomatik olaraq bilir ki, səhər oyanacaq, dişlərini fırçalayacaq, paltarını geyinəcək, dərsə gedəcək, dərsdən dönəndən sonra paltarını dəyişəcək, yeməyini yeyəcək, məşğələyə və ya dərnəyə gedəcək və s. 9 yaşından isə uşaq saatı öyrənir və bunu saatlara bölərək edir. Amma əlbəttə ki, valideyn yetkinlik yaşınadək qıraqdan buna nəzarət etməlidir. Təəssüf ki, bu gün 15 yaşlı böyük qız və ya oğlan hələ də günlük planını qura bilmir, ana onun günlük qrafikini planlaşdırır. Çünki valideyn övladının planlaşmasını nəzarət yox, təzyiq şəklində edib. Bu halda da uşaq özgüvənsiz və məsuliyyət hissindən azad böyüyür”.

Asudə vaxta gəldikdə isə psixoloq bunu uşağın bacarığı, intellektual səviyyəsi, onların xarakter tipinə uyğun olaraq seçilməsini məsləhət görür. Daha diqqətli valideynlər özü, diqqətli olmayanlarsa psixoloqun köməyi ilə övladının idmana və ya incəsənətə yönümlü olmasını ayırd edə bilər: “Çox aktiv və ya çox passiv uşaqlar üçün üzgüçülük əvəzolunmaz bir məşğuliyyətdir. Çünki suda olan ionlar aktiv uşaqları passivləşdirir, passiv uşaqları aktivləşdirir, müsbəti mənfiyə, mənfini isə müsbətə ötürür. Çox zaman valideynlər şiddətə yönəlik uşaqları idmana, xüsusən də cüdoya aparır ki, enerjisi çoxdur. Lakin əksinə, şiddət şiddət doğurur. Üzgüçülük isə şiddətə yönəlik uşaqlarda səbr etməyi öyrədir. Döymədən, qırmadan, incitmədən özünü necə idarə etməyi öyrədən idman növləri də var. Duyumu yaxşı olan uşaqlar üçünsə incəsənət yönümlü məşğuliyyətlər az deyil. Diqqət yayınıqlığı olan uşaqlar üçün rəssamlıq yaxşı vasitədir. Piano, rəsm kimi əl və göz ilə olan oturaq məşğuliyyətlər uşağın diqqətini inkişaf etdirir. Bəzən hansısa valideyn Azərbaycan dilindən başqa dil bilmir, amma uşağını rus dilində məktəbə qoyur. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, uşağın psixi inkişafında rus dilinin yaratdığı ab-hava var. Bu zaman da problemlər yaranmağa başlayır. Valideynlər övladlarının dil öyrənmə bacarığını da bilməlidirlər”.

Asudə vaxtın səmərəli təşkili uşaqların enerjisini faydalı şəkildə bölmək, intellektual inkişafı, ünsiyyət, bölüşmək, paylaşmaq kimi müsbət xüsusiyyətlərinin yaranmasına təsir göstərir. N. Rüstəmova bildirir ki, uşaqların xarakteri və tipinə uyğun seçilən əlavə məşğuliyyətləri olarsa, onların fikri televiziya, kompüter və planşetə yönəlməyəcək: “Məşğuliyyəti olmayan, özünü cəmiyyətdə görə bilməyən uşaqlar birtərəfli ünsiyyətə meylli olurlar, seriallara, kinolara baxırlar, telefonlarla oynayırlar. Bəzən valideynlər uşaqlarını aşırı dərəcədə yükləyirlər. Bu da doğru deyil, baxırsan ki, uşaq saat 9-dək hazırlıqlardadır: rəsm, rəqs, dil, idman və s. Bu da normal deyil. Valideyn öz eqosunu kənara qoymalıdır, övladının sağlamlığını fikirləşməlidir. Uşaqlar üçün bunları iş, prinsip kimi etmək olmaz. Uşaq bununla sevərək, dincələrək, istirahət edərək məşğul olmalıdır. Uşaq dərnəyə, məşğələyə məcburən getməməlidir. Valideynlər deyir ki, uşaqlarının komplekssiz olmasını istəyirlər. Əgər uşağın kompleksi varsa, onu psixoloq yanına aparmaq lazımdır. Bir neçə kursa, dərnəyə və məşğələyə gedən uşaqlarda tez bezmə halları olur. Nəticədə isə onlar valideynə qarşı üsyana başlayırlar və davranışlarında  pozuntular yaranır. Xüsusən yeniyetməlik vaxtında uşaqlarda aqressiya baş verir. Valideynlər bu mövzuya diqqət etməlidirlər. Bunları uşağı yormadan, onu sevərək, istirahətini təmin edərək yerinə yetirmək lazımdır. Uşaq bacardığı işlə məşğul olanda özünə güvəni artır, özünü daha faydalı hiss edir. Bu zaman uşaqlar nə kompüterə, nə də gələcəkdə zərərli vərdişlərə meylli olacaq”.

Ümidə QƏHRƏMAN

aile.lent .az

  "Mərkəzdə Bir Gün" rublikamızın bu dəfə ki, qonağı Psixi Sağlamlıq Mərkəzi oldu! Mərkəzin rəhbəri, tibb elmləri doktoru, professor Fuad İsmayılovun rəhbərliyi və icazəsilə Psixi Sağlamlıq Mərkəzində bir gün keçirdik və mərkəzin iş prinsipi, fəaliyyət sahələri ilə yaxından tanış olduq, Fuad İsmayılov və mərkəzdəki xoşauralı mütəxəssislər ilə səmimi söhbətimiz baş tutdu.

- Fuad doktor, bizə biraz bəhs edərsinizmi, Psixi Sağlamlıq Mərkəzinin yaranma səbəbi nə idi?​

​- Bizim mərkəz 2012ci ildən fəaliyyət göstərir. Onun fəaliyyətində əsas 2 istiqamət var : 1ci istiqamət ölkə səviyyəsində təşkili-metodiki işlərin görülməsidir. Baza informasiya sistemi yaradılması istiqamətində, bütün psixi sağlamlıq müəssisələrində, o cümlədən psixiatrik kabinetlərdə, psixiatrik stasionarlarda monitorinq və keyfiyyətin təminatı üçün işlər görürük. Bizim fəaliyyətimiz yeni kadrlar , təkcə psixoloqlar yox, həmçinin psixoterapevtlər, sosial işçilər hazırlanması yönündədir. 2-ci istiqamət ölkəmizdə olmayan yeni yardım növlərini inkişaf etdirməkdir.

- Siz insanlara hansı problemlər üzrə və nə cür köməklik göstərirsiniz?

​-Bizdə əsas 4 struktur şöbə fəaliyyət göstərir: Konsultativ – Poliknika şöbəsi, Krisiz Şöbəsi, Psixososial reabilitasiya şöbəsi və Gündüz stasionarı.

Krisiz şöbəsində (böhran şöbəsi)  təcili psixoloji yardım göstərilir. Burda qadın zorakılığı, ailədaxili problemlər, müxtəlif krizis situasiyaları var. Məsələn, may ayında olan yanğında zərər çəkmiş insanlara, onların qohumlarına bizim mütəxəssislər bir neçə sutka ərzində psixoloji yardım göstərdilər.

Bəzən müalicə almış insanlara reabilitasiya fəaliyyəti göstərmək lazım gəlir. Azərbaycanda reabilitasiya fəaliyyəti geniş yayılmayıb. Biz Hollandiya modeli reabilitasiyadan istifadə edirik və reabilitasiya üzrə geniş işlər aparırıq. Gündüz stasionarı – bunun alternativ bir formasıdır. Insan psixiatrik stasionara düşəndə cəmiyyətdən kənar qalır, ətraf mühitdən  təcrid olunur. Sonra o yenidən cəmiyyətə qarışmağa utanır, insanlarla ünsiyyətində problemlər olur. Gündüz stasionarında isə o, həm eyni həcmdə psixiatrik və psixoloji yardım alır,  həm evindən, ailəsindən,dostlarından, qohumlarından ayrılmamış olur. Yəni müalicə sonrası “damğa”dan və  utanma hissindən əziyyət çəkmir.  Bunlardan əlavə iqtisadi cəhətdən də gündüz stasionarının öz üstünlükləri var.  Xəstəxanalara nisbətən psixi xəstələrin müalicəsinə gündüz stasionarında 2 dəfə az vəsait sərf olunur.

- Qaynar xətt nə üçün yaradılmışdır və müraciətlər olurmu?

            ​     

- Əlbəttə ki, Qaynar xətt və ya bizim “inam telefonu” adlandırdığımız bu xidmət növü insanların çıxılmaz anlarında pulsuz psixoloji yardım alması üçün yaradılmışdır. Hər gün çoxlu sayda müxtəlif problemlər səbəbindən bizə zənglər daxil olur və mütəxəssislərimiz həmin insanlara psixoloji yardım göstərir.

Bəzən insanların böhran anında başqa çarəsi olmur və problemi bölüşəcək birilərini axtarır. Mərkəz daxilində yaradılmış “İnam telefonu” məhz bu zaman köməyə çatır və insana bir qədər sakitləşmək və hadisələrə daha sakit tərzdə başqa bir prizmada baxmağa kömək edir.

- Mərkəzi gəzərkən müxtəlif özünəbaxım otaqları, əl işləri ilə dolu olan otaqlar  və müxtəlif yaradıcı işlərlə məşğul olan pasiyentlər gördük...​

Bəli, bizim Psixo-sosial Reabilitasiya şöbəmizdə bu kimi xidmətlər göstərilir.  – burda məşğuliyyət terapiyası  var, art terapiyası - şəkil çəkmək, qum terapiyası keçirilir və müxtəlif gözəl şeylər yaratmaq üçün hər çür şərait var. Bunlar həyat bacarığı aşağı olan insanlar üçündür. Məsələn, 17 yaşında qız əgər uşaq yaşlarından xəstələnmişsə özünə yaxşı qulluq edə bilmir, yemək bişirə bilmir və bunları edə biləcək olduğunu fərqində belə olmur. Burda kulinariya üzrə, özünə qulluqetmə üzrə proqramlar var. Zehni qabiliyyəti artırmaq üçün xüsusi kompüter proqramları var. Bu proqram Fransada, Belarusiyada istifadə olunurdu. Artıq Azərbaycanda da var. Burda idman-müalicəvi bədən tərbiyəsi, drama terapiyası da mövcuddur.

- Mərkəzinizə son zamanlar ən çox hansı problemlərlə müraciət edirlər?

- Bunun cavabı müxtəlif olacaq. Çünki, hər şöbənin öz profili var. Əgər siz məndən soruşsanız ki, məsələn, krizis şöbəsinə mən deyərdim ki, depressiya, sosial fobiyalar, obsessiv – kompulsiv pozulmalar. Reabilitasiya şöbəsinə şizofreniyalı xəstələr, bipolyar -  affektiv pozulmadan əziyyət çəkən xəstələr. Müalicə - konsultativ şöbəyə həm üzvi mənşəli pozuntular, həm şizofreniya, həm şəxsiyyət pozuntuları ilə əlaqədar müraciətlər olur.  Qaynar xətt şöbəsinə ən çox sevgi münasibətləri, ailədaxili  münasibətlər ilə bağlı və hansısa xəstəlik barədə məlumat almaq ilə bağlı zənglər olur. Məsələn, bizdə belə bir xəstə var, biz onu hansı xəstəxanaya qoymalıyıq,  hansı həkimə müraciət etməliyik və s. bu kimi problemlər.

- Doktor Psixi sağlamlıq mərkəzi artıq 3 ildir ki, sizin rəhbərliyiniz ilə fəaliyyət göstərir.  Bu 3 ildə nələr dəyişilib?

- 1-ci il yuxarıda danışdığımız xidmətləri və fəaliyyət istiqamətlərini müəyyən edib yaratmaqla keçd . 2-ci il bizə  ən vacib olan kadları inkişaf elətdirmək  idi. Çünki universitet bilikləri az idi və bu praktiki fəaliyyət üçün kifayət etmirdi . Buna görə də bəzən olurdu ki,  1 aya 20 nəfəri Türkiyəyə göndərmişdik. Orda stasionar xidmətlər, ambulator xidmətlər, reabilitasiya xidmətləri necədir, hansılardır , nə cür fəaliyyət gostərir və s. bu kimi bütün məlumatlara yiyələnmiş şəkildə qayıtdılar. Məsələn, bəzilərini Pribaltika olkələrinə, bəziləri Almaniyaya, İngiltərəyə göndərmişik. Məqsəd isə o idi ki, bacarıqları artsın və xarici ölkələrdə qurulmuş mükəmməl sistemi eynilə mərkəzimizdə qura və işlədə bilsinlər.  3-cü il bizim üçün ən çətin dövr oldu desəm yanılmaram. Biz,  nəhayət baza informasiya sistemi yaratdıq. Bizdə indi məlumat bazasında 85000 nəfər haqqında məlumat var.  Baza informasiya sistemi ona imkan verir ki, xəstə haqqında olan məlumatlar eketronlaşdırılır və istər şəhər, istər ölkə xaricindəki xəstəxanalarda  müalicənin davam etdirilməsi  istənilərsə asanlıqla bazadan, öncəki müalicə və diaqnoz haqqında məlumat həmin xəstəxanaya ötürülə bilsin.

- Mərkəzin yerli və beynəlxalq əlaqələri də olduqca genişdir bildiyimiz qədərilə...

- Mərkəzdə daim treninqlər həyata keçirilir. Məsələn, bu yaxınlarda İsveçrədən və İngiltərədən gələcək mütəxəssislər tərəfindən gənc psixiatrlar üçün psixiatriyada peşə vərdişlərinin inkişafına dair treninq olacaq. Psixososial reabilitasiya sahəsində Litvadan gəlmiş mütəxəssislər treninq keçirəcək. Psixoformalogiya üzrə Amerikadan , klinik psixiatriya üzrə Türkiyədən mütəxəssislər gəlib. Psixi xəstələrin insan hüquqları müdafiəsi üzrə treninq keçirilib. Bizim işçilərimiz də tez – tez xaricə gedib gəlir. Məsələn, hal-hazırda  dörd nəfər Portuqaliyada təhsil alır. Orda dünyada yeganə çox maraqlı bir proqram var. Psixi sağlamlıq üzrə siyasət və xidmətlər haqqında proqramdır. O xidmətləri necə təkmilləşdirmək olar, o strategiyanı necə yazmaq olar və s. Biz digər qurumlar üçün də burda treninqləri hazırlayırıq. Fövqəladə Hallar Nazirliyi, Ədliyyə Nazirliyi, Gənclər və İdman Nazirliyi və s.

Mərkəzin art terapevti  Günel Vəliməmmədovun bələdçiliyi ilə hər bir şöbə ilə yaxından tanış olduq. Şöbələrdə fəaliyyət göstərən mütəxəssislərin xoş aurası və səmimi söhbəti ilə  hər bir şöbənin fəaliyyəti haqqında geniş məlumat aldıq.

Günel xanım bildirdi ki, " Rəsm çəkmək və əl işləri hazırlamaq pasiyentlərə inanılmaz dərəcədə xoş təsir göstərir. Hansısa qabiliyyətə malik olduqlarının fərqinə varmaq onların özgüvənin qalxmasına səbəb olur və həyata daha şövqlə davam etmək üçün stimul verir. Biz həm də davamlı olaraq pasiyentlərin əl işlərindən ibarət sərgilər keçiririk. İnanın insanlar çox böyük maraq göstərirlər! Bu onların cəmiyyətə adaptasiya olunmasına və sosial münasibətlərinin yaxşılaşmasına müsbət təsir göstərir! "

“Gündüz stasionarı” şöbəsinin müdiri, həkim-psixiatr Cavanşir Dadaşov bizə Mərkəzdə yaradılan bu yenilik barədə məlumat verdi.

"Gündüz stasionarı yarım stasionar müalicə metodlarından biridir. Adətən bu ambulator tibbi yardımla gecə-gündüz stasionarı arasında orta mövqe tutur. Onun üstün cəhətləri çoxdur. Üstün cəhəti odur ki, öz ailəsindən, öz mühitindən ayrılmır. Sözsüz ki burda çox ağır xəstələr müalicə ala bilməz. Bundan başqa gecə-gündüz stasionarında olan xəstələr birdən-birə ev şəraitinə uyğunlaşa bilmirlər.

Bəzən də olur xəstələr çox vaxt evdə tək qalırlar. Hamı işə gedir, heç kəs onlarla maraqlanmır,məşğul olmur. Belə olduqda tək qalır, darıxır. Amma burda özü kimi xəstələrlə ünsiyyətdə olur, vaxtını keçirir, maraqlı tədbirlərdə iştirak edir. Bu zaman xəstələr özlərini cəmiyyətdən ayrı hiss eləmir. Onlar da cəmiyyətin müəyyən bir üzvü kimi özlərini hiss edirlər, çox həvəslə gündüz stasionarına gəlib gedirlər."

Təcili Psixoloji Yardım Şöbəsinin müdiri Kəmalə Talıbova:

"Bizim şöbəmiz təcili psixoloji yardım şöbəsidir.  Şöbəmizdə  psixiatrlar, psixoloqlar və sosial işçilər birgə komanda şəklində fəaliyyət göstərir. Yəni, əgər şöbəyə krizis vəziyyətində pasiyent daxil olursa, , həmin anda  psixoloq və psixiatr adətən pasiyenti bir yerdə qəbul edir və ona uyğun müalicə metodu seçərək, gələcəkdə hansı psixoterapevtik müalicələr alacağını müəyyənləşdirir."

Mərkəzdə xoş və maarifləndirici bir günün sonunda yolumuz yenidən Fuad doktorun otağından saldıq və gələcəkdə mərkəzdə gözlənilən yeniliklər və planlar barədə soruşduq.

- Gələcəkdə bizdə çox yeniliklər gözlənilir. Indi biz kifayət qədər təcrübə qazanmışıq. Reabilitasiya necə olmalıdır, krizis müdaxiləsi necə olmalıdır, psixoloji xidmətlər hansı istiqamətdə getməlidir və s.  Biz istəyirik ki, gələcəkdə regionlarda da bu xidmətləri yüksək səviyyədə təşkil edək. Hal-hazırda gələcək üçün əsas planımız budur.

- Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin fəaliyyətindən xəbərdarsınızmı, bu barədə nə deyə bilərsiniz?

- Əlbəttə xəbərdaram! Mən həmişə ora dəvət alanda zövq alıram. Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzində yaxşı professional kadrlar var, orda çox yaxşı əməkdaşlıq var. Mərkəzin rəhbəri , psixoloq Elnur Rüstəmov orada çox alturistik işlər görür. Gənc mütəxəssisləri işə  cəlb eliyir, mən bir neçə dəfə Elnur Rüstəmovun dəvəti ilə orada mütəxəssislər üçün koqnitiv davranış psixoterapiya, interpersonal psixoterapiya üzrə treyninqlər keçmişəm. Və əminliklə deyirəm ki, orada çox yüksək psixoloji xidmət göstərilir.

- Oxucularımıza hələlik son sözünüz?

- Onlara ilk öncə yaxşı psixi sağlamlıq arzulayıram. Streslərdən qaçmaq olmaz, ama stresləri idarə etmək mümkündür. Və əlbəttə ki onlara can sağlığı, uğurlar diləyirəm!

Hazırladı: Fəridə Qasımova

"Müsahibələr" rublikasının bu dəfəki qonağı, Bakı Dövlət  Universitetinin "Sosial Elmlər və Psixologiya" fakultəsinin müəlliməsi, uşaq psixoloqu Əfsanə Talıbova oldu! Əfsanə xanımla "uşaq psixologiyası" ilə bağlı müsahibəmizi sizlərə təqdim edirik!!!

Uşaqlarla işləmək necədir?

Uşaqlarla işləmək böyüklərlə işləməkdən daha çətin və daha məsuliyyətlidir. Uşaqlarla işləyərkən konsultasiyaların müddəti daha uzun olur. Bəzən 1 ay, 2 ay və hətta bir ilə qədər də uzana bilir. Böyüklərdə isə bu daha uzun müddətli olur. Ona görə də uşaqlarla işləmək daha çətindir.

Bəs elə bir hal olurmu ki, uşaqda psixoloquna qarşı bağlılıq yaranır?

Əslində bizim belə bir problemimiz var. Uşaq psixoloquna bağlana bilir. Və bunun üçün hər dəfə uşaqla fərqli psixoloq olmalıdır. Amma burda uşaq faktoru da var. Əgər uşaq normaldırsa burda psixoloqa bağlanmağında elə bir problem yoxdu. Amma patologiyası olan uşaqlarda, məsələn, autizmli uşaqlarda bir nəfərə bağlananda problem yaranır. Çünki o öyrədilən hərəkəti ancaq həmin psixoloqa qaytarır. Məsələn uşağa saymağı öyrədirəm və o əgər mənə bağlanıbsa mənim öyrətdiyimi ancaq mənə qaytarır. Ona görə də daha uyğun olar ki, belə uşaqlarla fərqli psixoloqlar məşğul olsun. Əks halda onun sonrakı həyatında geriləmə və boşluq müşahidə olunur. Bunun üçün fərqli şəxslərlə ünsiyyətdə olması daha məqsədə uyğundur.

İndi ki, zamanda kompyuter və telefonların təsirindən uşaqlarda özünəqapalılığın müşahidə olunduğunu bilirik. Belə halda autizmli uşaqlarla bu uşaqları necə ayırd etmək olar?

Yeni doğulan uşaqlarda ancaq psixi inkişafın geriliyi ola bilər. 1,6 yaşdan qabaq uşağa autizm diaqnozu qoymaq düzgün deyil. Və ümumiyyətlə diaqnoz qoymaq çox çətin məsələdir. Bəzi uşaqlarda psixi inkişafın geriliyi ola bilər. Və belə uşaqlar 8-10 saat televiziya və ya telefon qarşısında olması onları autizmə gətirib çıxarda bilər. Amma psixi inkişafı geridə olan uşaqlarla autizimli uşaqları fərqləndirmək olur. Autizimli uşaqlarda sosial vərdişlər, oyun qurmaq bacarığı olmur və müəyyən təkrarolunan streotip davranışlar olur. Autizmli uşaqlar televiziyaya baxarkən çağırsan cavab vermirlər. Təbii ki, bu normal insanlarda da ola bilir. Amma onlar komandaları və tapşırıqları yerinə yetirə bilirlər. Autizmli uşaqların beyni sözləri gec qavradığından onlarla tez-tez danışmaq da olmaz. Ona görə də danışarkən hər sözün arasında 5 saniyə fərq qoymaq lazımdır. Əslində onların fizioloji quruluşu ilə bizim fizioloji quruluşumuz arasında fərq yoxdu. Ümumiyyətlə valideynlər bu məsələdə diqqətli olmalıdırlar.

Valideynlər az yaşlı uşaqlarla necə davranmalıdırlar?

Yeni doğulan uşaqlarla emosianal vasitəsiz ünsiyyətdə olmaq lazımdır. Onları əzizləmək lazımdır. Analar diqqət eləməlidirlər ki, uşaqlarının psixi inkişafı necədir. İşığa qarşı reflekləri və tutma reflekslərini yoxlamalıdırlar. Çağalar tutarkən əli bərk sıxırlar. Sıxma refleksləri güclü olur. Amma problemli uşaqlarda sıxma refleksi olmur və süd əmərkən tərləmə olur. Ümumiyyətlə bəzi davranışlar var ki, valideynlər ona diqqət eləməlidir. Çox təəssüf ki, bizdə valideynlər 10 yaşlı uşağı belə özləri geyindirirlər. 2 yaşdan etibarən heç olmasa uşaqları heç olmasa əlindən tutaraq eləmək lazımdı. Bilirsinizmi insan orqanizmində böyük motorika və kiçik motorika adlı iki sistem var. Böyük motorika bədənin müvazinətini təmin edir. Məsələn velosiped sürmək, tullanmaq, oyun oynamaq. Kiçik motorika isə barmaq uclarında olur. Ona görə böyük motorika olmasa kiçik motorika da inkişaf edə bilməyəcək. Ona görə də 5-6 yaşlı bir uşağın anası tərəfindən yedirilməsi heç də normal deyil və bu onun gələcək inkişafına da mənfi təsir göstərir.

Bilirik ki,bəzən valideynlər öz övladlarını görmək istədikləri kimi olmadıqda psixoloq yanına gətirirlər. Məsələn ata gəlib deyir ki, mənim oğlum qorxaqdı ya qızım aqressivdir. Bu vaxt siz neyləyirsiniz?

Çox vaxt belə problemlər ailədən qaynaqlanır. O ailədə daha çox valideynlərlə konsultasiya aparmaq lazımdır. Xüsusən oğlan uşaqlarında “kişi ağlamaz” deyilərək hisləri basdırılır. Bəzən hətta belə olur ki, valideyn oğluna “sən oğlansan möhkəm vur” , “Söyüş söy” kimi sözlər deyirlər. Bu düzgün tərbiyə növü deyil. Əgər oğlanda qorxaqlıq varsa bu atadan da qaynaqlana bilər. Əvvəlcə o qorxunun qaynağını tapmaq lazımdır. Bu cəmiyyət qorxusudan tutmuş ailə qorxusuna qədər ola bilər. Aydınlaşdırmaq lazımdır ki, bu qorxunun kökü hardan gəlir. Məsələn Freyd şüuraltı ilə əlaqələndirərək deyirdi ki, ana bətnindən çıxarkən uşaq hündürdən düşürsə belə uşaqlarda hündürlük qorxusu olur. Və yaxud ana bətnindən qaranlıq mühitə düşən insanlar qaranlıqdan qorxurlar. Freyd ümumiyyətlə hər şeydə uşaqlığa enirdi.

Psixoloq həyatınızda yadınızda qalan ən maraqlı fakt nə olub?

Əlbəttə. Mən çox seminarda eşidirdim ki, autizmin müalicəsi yoxdu və xüsusilə də 6 yaşdan sonra. Amma mənim məşğul olduğum uşaqlardan üçü artıq məktəbə gedəcək. Halbuki deyirdilər ki, autizimli uşaqlar məktəbə gedə və cəmiyyətə qarışa bilməz. Təbii ki, bunun belə olmaması məni sevindirir. Deməli ki, işləyəndə düzəlir. Mümkün olmayan bir şey yoxdu.

Son olaraq nə deyə bilərsiniz?

Valideynlər diqqətli olsunlar. Uşaqlarının sualları çox olsa da onları səbirlə cavablandırsınlar. Bəzən uşaq evdən diqqət görməyəndə məhz diqqət üçün gedib hansısa qabı sındırır. Ona görə uşaqlara qarşı səbrli və diqqətli olmaq lazımdır.

Hazırladı: Fuad Əsədov

“Sosial şəbəkələrdən, texnologiyalardan aşırı istifadə insanları aqressiv edir və digər psixoloji narahatlığa gətirib çıxarır”.

Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin psixoloqu Elnur Rüstəmov sosial mediadakı paylaşımlarla bağlı, eləcə də insanların sosial şəbəkələrdən asılığı ilə bağlı maraqlı məqamlardan danışıb.

O, Xeberler.az-a açıqlamasında istifadəçilərin sosial mediadan istifadəsi ilə bağlı psixoloji məqamlara toxunub. Elnur Rüstəmov qeyd edib ki, sosial mediada paylaşımlar zamanı diqqətli olmaq və ehtiyatlı davranmaq lazımdır:

“Son zamanlarda baş verən xoşagəlməz hadisələr istifadəçilərdən paylaşımlarda diqqətli davranmağı tələb edir. Bəzən bir şəklin altına yazılan şərh ailədaxili münaqişələrə səbəb ola bilər. Bəzi insanlar var ki, şəklini az insan bəyənəndə həmin insan aqressiv olur. Çünki insanların yaşamının əsasını, gündəlik əhval-ruhiyyələrini sosial şəbəkələrdəki bəyənmələr, şərhlər təşkil edir.  İnsanlar bu prosesdə fərdi məsuliyyət daşıyır. İnsanlar bir-birinə anlayışla yanaşıb, tolerantlıq sərgiləsə yaxşı olar ”.

Elnur Rüstəmov sosial şəbəkələrdən asılılığın insanların həyatına mənfi təsirindən danışır:

 “Yenicə tanış olan cütlüklər bir-birlərinə sosial şəbəkədə profil açmaq qadağası tətbiq edirlər. Yaxud da bir-birlərinin şifrələrini alırlar. Bunlar insanlar arasında münasibətlərə təsir göstərir. Cəmiyyətimiz bu haqda bilgilənsə daha yaxşı olardı. Bəzi insanlar günün əksər vaxtı selfie çəkib sosial şəbəkələrdə yerləşdirirlər. Bina yanır, insanlara kömək etmək əvəzinə hadisə yerində olduqlarını bildirmək üçün yanan bina ilə selfie çəkirlər. Belə hallarda xəsarət də ala bilərlər. Yaxud bunun əvəzinə zərərçəkmiş hansısa şəxsə yardım edə bilərlər. Sosial şəbəkələrdən aşırı istifadə etmək insanlar üçün zərərlidir”.

Psixoloq qeyd edir ki, sosial şəbəkələrdə status yazarkən diqqətli olmaq lazımdır: “Bəzən insanların psixi durumu yerində olmur və aqressiya ilə dolu fikirlərini sosial şəbəkədə paylaşırlar. Bu məsələ sadəcə paylaşan şəxslə kifayətlənmir. Kütləvi hal alır. Baş verən hadisə göstərir ki, insanlarımız diqqətli olmalıdır. Çünki, virtual həyatda da müəyyən psixoloji problemi olan insanlar var. Sosial şəbəkədəki insanların hansı psixoloji duruma malik olduğunu, hansı mühitdə yaşadığını bilmirik və insanların keçmişi ilə bağlı heç bir məlumatımız yoxdur. Bu baxımdan sosial şəbəkələrin təhlükəli tərəflərinin olduğunu hesab edirəm. Sosial şəbəkələrdə paylaşımlarda diqqətli olmaq lazımdır. Hətta, hər hansı faciə baş veribsə, həmin faciə ilə bağlı yazılan şərhlərdə belə diqqətli olmaq lazımdır”.

Psixoloq bildirir ki, sosial şəbəkələrdə paylaşım edərkən ehtimalları nəzərə almaq lazımdır: “İnsanlar bəzən hansısa nəqliyyat qəzasını, yaxud hansısa ölüm hadisəsini paylaşıb, hadisə yerindən şəkil çəkdirib status paylaşır. Bu məlumat vermək xarakterli ola bilər, ictimailəşdirmək istəyi ola bilər. Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, kimlərin ona baxacağına limit qoyulmayıb. Qəza hadisəsinə aid paylaşımı görən insan psixoloji sarsıntı keçirə və qorxuya düşə bilər. Yaxud həmin an sükan arxasında ola bilər. Ehtimalları nəzərə almaq lazımdır. İnsanlara, hadisələrə qarşı daha həssas davranmaq lazımdır”.

Sevinc Çəltikova

Gün.Az-ın Psixologiya və konsultasiya mərkəzi “PCC” – nin rəhbəri Elnur Rüstəmovla müsahibəsi:

- Müasir dünyada Facebook və Twitter kimi sosial şəbəkələrdə istifadəçi sayının bu qədər çox olması və hər gün artması çox maraqlı bir inkişaf prosesi deyilmi sizcə?

- Ümumiyyətlə, bəşər tarixi artıq özünün yeni bir inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub. Biz bunu bütün sahələrdə görə bilərik. Ən qabarıq nəzərə çarpan proses sosial şəbəkələrdə istifadəçi sayının artmasıdır. Fikir verin; sosial şəbəkələrdə istifadəçi sayı nə qədər artırsa real insanlararası ünsiyyət bir o qədər də azalmağa başlayır. Bu isə irəlidə insanlararası münasibətlərdə fəsadlar yaradacaq. İrəlidə düşünürəm dövlət səviyyəsində qabaclayıcı tədbirlərin görülməsi məqsədəuyğun olardı.

Buna təsir edə biləcək ən böyük addım “Psixi sağlamlıq və psixi təhlükəsizlik haqqında qanun”un qəbulu olacaqdır. İnkişaf etmiş dövlətlərdə bu qanundan irəli gələn məsələlər çox geniş formada həyata keçirirlir. ABŞ-da bu istiqamətdə ildə milyardlarla dollar pul ayırılır.

Burada TV məkanından internet istifadəsinə qədər bütün sahələrdə insanların hüquqları qorunması nəzərdə tutulur. Bu gün bizdə ən böyük problemlərdən biri TV və internet istifadəçiləri tərəfindən bunun gözlənilməməsidir.

Tamaşaçılar əvvəlcədən verilişin konkret olaraq hansı yaş qrupuna şamil edildiyini bildirilməlidirlər. Çünki göstərilən bir çox verilişlər konkret olaraq uşaqların psixikasına mənfi təsir göstərir. Bu gün konsultasiya prosesində bununla çox rastlaşırıq.

- Hansı şəxsi keyfiyyətlərə sahib olan insanlar daha çox internetdən dost tapmağa üstünlük verirlər?

- Əsasən real ünsiyyətdə çətinlik çəkən, komplekslər yaşayan insanlar internetdə dostlar axtarmağa çalışırlar. Bu da bəzi ailələrdə uşağın evdə oturması üçün onun saatlarla internetdə vaxt keçirməyinə göz yummasıdır. Bu düzgün yanaşma deyil. Çünki uşaq cəmiyyət modelini realdan virtuala keçirməyə başlayır. Bu da sonda mənfi nəticələrə gətirib çıxarır. Yenə də biz ümumi mənzərə ilə rastlaşırıq. Bu da ondan ibarətdir ki, sərhədlər açıldıqca insanlar üçün ən təhlükəsiz yer ev olur.

Fikir versəniz valideynlər daha çox övladlarını evə çəkməyə çalışırlar. Uşaq evdə olarkən özlərini yaxşı hiss edirlər. Baxça, orta məktəb, ali məktəb, eləcə də uşaqların dincəlmə prosesi və bu kimi proseslərə həssas yanaşırlar. Burada uşaqlara izahat vermək, nəyisə izah etmək daha məqsədəuyğun olardı. İstənilən halda qadağa uşanın təhtəlşüuruna mənfi təsirini göstərir.

- Gerçək həyatda bəlkə 20 nəfər dostu – tanışı olmayan insanların baxırıq ki, Facebook – da 400-500 dostu var. Bir birini heç tanımayan insanlar artıq bu sosial şəbəkələr vasitəsi ilə tanış olur, dostlaşır və bir – birilərinə ən gizli sirrlərini belə danışırlar. Bu niyə baş verir sizcə?

- Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bu tip insanlar gerçək həyatdakı insanlara ümidsiz yanaşırlar. İnternetdə ünsiyyət isə dolayısı ilə onların idealda qurduqları insanla ünsiyyətidir. İdealdakı insana onlar hər bir sirrlərini etibar edə bildiklərindən bunu virtual aləmə də keçirirlər. Fikir versəniz internetdə danışdıqları insanla real həyatda görüşəndə onlar yenədə özlərinə qapılırlar, internetdə olduğu kimi fikirlərini ifadə edə bilmirlər. Bir az da diqqətli olsaq bu tip insanları biz uzaqdan tanıya bilərik.

- Bu gün ümumilikdə internet həyatımızın artıq bir hissəsinə çevrilib. Internetin həyatımızdakı müsbət və mənfi tərəfləri hansılardır?

- Hər bir proses və hadisə insana həm mənfi, həm də müsbət tərəfdən təsir göstərir. Yəni bıçaq uşaq əlində qorxuludur. Onun funksiyasını bilən insan üçün o qorxulu deyil və ondan təyinatına görə istifadə edər. İnternet də elə. İnsanlar internetdən çox hallarda faydalanırlar. Sadəcə yaxşı olardı ki, internetin faydası haqqında cəmiyyətə mütəmadi məlumatlar verilsin.

Biz istəsək belə, bunu həyatımızdan silə bilmərik. Çıxış yolu bunun insanlara verə biləcəyi yaxşı tərəfləri qabartmaqdır. Burada təhlükəsizlik məsələlərinə diqqət yetirilməsi çox vacibdir. Elə saytlar var ki, orada yaş kateqoriyaları göstərilmir.

Yaş qrupları ilə bağlı forumların təşkili yaxşı olardı. Bir də valideynlər bu işdə maksimum diqqətli olmalıdırlar. İnternetdə uşaq müəyyən zaman kəsiyində olmalıdır. Normadan artıq internetdə çalışmaq yuxarıda qey etdiyimiz kimi sonradan böyük fəsadlara səbəb olur.

- Sizcə niyə insanlar hər anlarını ve gördükləri hər işi twitter ya facebook – da paylaşmaq ehtiyacı hiss edirlər?

- Əslində onlar bununla varlığını sübut edirlər. Səhv etmirəmsə, Vaqif Bayatlının şerində belə bir yer var;

Hamı səni unudanda bu yalançı dünyada,

Ölümlər də gerçək olur.

Heç kim unudulmaq istəmir.

Bir insan üçün bundan böyük faciə ola bilməz. İnsanların həyatlarına aid məsələləri dediyiniz sosial şəbəkələrdə paylaşmaqla çox zaman öz mövcudluqlarını sübut etmiş olurlar.

- İnternet və sosial medianın istifadəsini həyatımızda necə normal hala gətirə bilərik?

- Bunun qarşısın almaq üçün ən mühüm olan insanları maarifləndirməkdir. Bir də cəmiyyətdə sosial institutların rolunu artırmaq lazımdır. Universitetlərdə, orta məktəblər, və s. yerlərdə onların yığışıb, fikirlərini paylaşa biləcəyi mühüt formalaşsa pis olmazdı. Təəssüf ki, bu prosesdə bugün bizdə daha çox internet üzərində baş verir. Bunu edə bilsək, düşünürəm problemi müəyyən dərəcədə həll edə bilərik.

- Məsələ sadəcə sosial şəbəkələrdə yaşanan internet dostluqları deyil. Misal üçün insanlar televiziyada evlilik proqramlarında onlara aid bir sıra məhrəm sirrləri ortaya çıxarır və milyonların gözü qarşısında özlərinə həyat yoldaşı seçirlər. Nə oldu bizim məhrəmiyyət duyğularımıza?

- Burada bir incə məqamı var. Bu da ondan ibarətdir ki, insan görəndə ki, ona qulaq asırlar, onu dinləyirlər, prbleminə yardımçı olmaq istəyirlər, o zaman özündə olan çox şeyləri paylaşmağa çalışır. Gündəlik həyatda da siz buna rast gələ bilərsiniz.

Belə ki, sizə yaxın olan bir insan danışanda ona sadəcə diqqətlə qulaq asın. O zaman onun özü ilə bağlı çox şeyləri söylədiyini görəcəksiniz. Əslində mərhəmiyyət duyğularımız itməyib, sadəcə başqa bir formada təzahür etməyə başlayıb.

Bu gün müqəddəsliyin sərhədləri də daralmağa başlayıb. İnsanları dinamik proseslər, sujet və s. proseslər cəlb edir. Fikir versəniz TV proqramlarındakı qalmaqallar çox zaman verilişi reytinqli edir.

Dinamiklik həyatımızn bütün sferalarına təsir edir. Biz buna baxmağı daha çox sevirik, nəyinki onun uğrunda nəyi isə etməyi. Fikir verin hər gün demək olar bir serial, film çəkilir. Məqsəd də insanların zövqünü formlaşdırmaq, nəticədə bundan milyonlar qazanmaqdır. Biz serialda verilən qəhrəmanların istifadə etdikləri aksesuarları, idarə etdikləri avtomobilləri həyatımıza daxil edirik. Bu psixoloji təsir üsulundan bugün dünyada geniş istifadə edilir və bunun həyatımıza bəzən çox böyük neqativ təsirləri olur.

- Yəni super eqonun funksiyası azalmağa ya da yavaş – yavaş yoxa çıxmağamı başladı artıq?

- Super eqonun funksiyası itməyib, sadəcə yerini artıq bəzi hallarda eqoya verməyə başlayıb. Bunun da kökündə informasiya bolluğudur. Öncələrdə insanlar yasaq bildiyi şeyləri bu gün artıq demək olar ki, hər gün televiziya məkanından izləyirlər. Bu da bəzi proseslərə öz təsirini göstərir. Dəyərlər sistemində adət-ənənəyə yanaşmada biz hiss ediləcək dərəcədə yeni çalarların daxil olduğunu görürük. Atalar və oğullar problemi bu gün heç zaman görmədiyimiz formada cəmiyyətimizdə özünü göstərir. Dəyişiklik çox sürətlə baş verir.

Oktay Hacımusalı

Gün.Az

http://gun.az/social/5008