İnsanın duyub və qavradıqlarının, psixikasında baş verənlərin hamısı izsiz ötüşmür, müəyyən mənada orada hifz olunur. Bəziləri isə ömürlük qalır. Keçmişdə baş verənlərin psixikada "izi", işarələri, kodu, sürəti qalır. Bizlərdən hər birimiz təsdiq edə bilərik ki, təkrarən duyduğumuz və qavradıqlarımızı tanıyır və onu əvvəllərdə məhz o şəkildə yaşadığımızı söyləyərik.
Psixikanın mühüm universal xüsusiyyətlərindən biri də informasiyanın fasiləsiz olaraq toplanması qabiliyyətidir. Bu proses psixi fəaliyyətin bütün dövr və sahələrini əhatə etməklə bir çox hallarda avtomatlaşır, hətta az qala qeyri-şüuri mahiyyət kəsb edir. Nümunə olaraq psixologiyada iki mötəbər tarixi fakt kimi göstərilən hadisəni vermək istərdik.
Tamamilə savadsız qadın xəstələnir və həyəcanlı, yüksək tonla mənasını özünun də başa düşmədiyi yunan və latın dillərində danışmağa başlayır. Məlum olur ki, uşaqlıqda o, keşişin yanında qulluqçu işləmişdir. Keşiş adətən antik klassiklərin əsərlərindən pafosla parçalar oxuyarmış. Qadın isə qeyri-ixtiyari olaraq onları yadda saxlamış, lakin xəstələnənə qədər bunu heç özü də bilməmişdir. 
Aptekdə gipnoz edilmiş şəxs dərmanların üzərindəki yüzlərlə yazını, dərman adlarını əzbərdən söyləmişdir. Halbuki onun tibblə heç vaxt bağlılığı olmamışdır.
Hafizə bütün canlılarda vardır. Hətta, bitkilərin də yaddaşının olması ilə bağlı elmi fikirlər söylənilir. Geniş mənada, hafizəni canlı orqanizmin informasiyanı təsbit edən anadangəlmə və həyatda qazanılan mexanizm kimi də xarakterizə etmək olar. 
Hafizə keçmiş təcrübənin beyində nəqşləndirilməsi, yadda saxlanması sayəsində sonralar onun tanınma və yada salınmasından ibarət mürəkkəb psixi fəaliyyətdir.

Hafizənin insan həyatında və fəaliyyətində əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Əgər hafizə olmasaydı hər şey insana həmişə yeni görünərdi. Hafizə olmasaydı insan «əbədi olaraq yeni doğulmuş uşaq vəziyyətində qalardı» (İ.Seçenov). Bütün psixi proseslərin ən mühüm xarakteristikası olan hafizə insan şəxsiyyətinin vahidliyini və tamlığını təmin edir. 
Hafizə və onun mexanizmləri ta qədim zamanlardan mütəfəkkirlərin diqqətini cəlb edən bir problem olmuşdur. Bu baxımdan hafizənin psixoloji, fizioloji, biokimyəvi və s. nəzəriyyələri meydana çıxmışdır. Hafizənin psixoloji nəzəriyyəsində hələ vaxtilə Aristotelin irəli sürdüyü assosiasiya anlayışı xüsusilə diqqəti cəlb edir. Bu anlayış bütün psixi törəmələrdə məcburi prinsip kimi irəli sürülmüşdür. Bu prinsipə görə əgər müəyyən psixi törəmələr şüurda eyni vaxtda və ya bir-birinin ardınca meydana gəlirsə, onların arasında assosiativ əlaqə yaranır və bu əlaqələrin hər hansı bir ünsürü yenidən canlandıqda şüurda mütləq onun bütün ünsürlərinin təsəvvürünü yaradır. Assosionistlər obyektlərin məkan-za­man yaxınlığından, oxşarlığından və fərqindən asılı olaraq üç assosiasiya tipini ayırmışlar: qonşuluq üzrə, oxşarlıq üzrə, əkslik üzrə. Bunların yaddasaxlama və yadasalmada əsas rol oynadığını göstərmişlər. 
Hafizə haqqında fizioloji nəzəriyyənin əsasını akademik İ.P.Pavlov qoymuşdur. Bu İ.P.Pavlovun ali sinir fəaliyyətinin qanunauyğunluqları haqqında təliminin əsas müd­dəaları ilə sıx bağlıdır. Başqa sözlə, fizioloji nəzəriyyə hafizənin fizioloji əsasını beyin qabığında müvəqqəti əlaqələrin yaranması, möhkəmlənməsi və canlanması ilə bağlayır.
Hafizə haqqında biokimyəvi nəzəriyyə tərəfdarları belə hesab edirlər ki, beyində müəyyən üzvlərin möhkəmlənməsi, hifz edilməsi və yada salınması proseslərinin mexanizmləri əsasında xarici qıcıqlandırıcıların təsiri altında sinir hüceyrələrində baş verən spesifik kimyəvi dəyişmələr durur.

Hafizə mərkəzi harada yerləşir? Son illərdə aparılan psixolo;i tədqiqatlar təsdiq edir ki, yadasalma və xatırlama emosiya və motivasiya ilə sıx bağlıdır. Məlum olur ki, informasiyanın möhkəmləndirilməsində psixikanın affektiv və motivasiya fəallığını təmin edən qabıqaltı sahə əhəmiyyətli rol oynayır. Bütövlükdə beynin psixi funksiyasının lokalizasiyası hələ də tamamilə öyrənilməmişdir. Hələ də informasiyaların beyində necə kodlaşdırılması, deyək ki, görmə reseptorlarının məlumatlarının necə və beynin hansı sahəsində qorunduğunu tamamilə öyrənmək mümkün olmamışdır. 
Beyində psixi funksiyanın necə lokallaşdırılması haqqında ilkin məlumatlar beyin travmaları almış xəstələri mü­şahidə etməklə toplanmışdır. Müəyyənləşdirilmişdir ki, beynin arxa nahiyəsinin zədələnməsi görmənin, alın nahiyəsinin zədələnməsi emosiyanın, sol yarımkürənin zədələnməsi nitqin pozulmasına səbəb olur. 
Lakin son zamanlara qədər çoxluğun təəccübünə səbəb olan fakt ondan ibarət idi ki, yalnız heyvanlarda deyil, həm də insanlarda da beynin böyük bir sahəsinin zədələnməsinə baxmayaraq, hafizə pozulmur. 
Qəbul edilən yeganə qanunauyğunluq ondan ibarət idi ki, beynin daha çox zədələnməsi ilə hafizənin pozulması arasında asılılıq mövcuddur. Bu kütlənin təsiri qanunu adlanır. Yəni beyin toxumalarının pozulması nisbəti ilə hafizənin pozulması nisbəti düz mütənasibdir. Hətta, beynin cərrahiyyə yolu ilə 20 faizi götürüldükdə belə, hafizə itmir. Elə bu səbəbdən də hafizə mərkəzinin lokalizasiyasının olmasına şübhə yarandı. Bəzi psixoloqlar isə hesab edirdilər ki, hafizə orqanı bütövlükdə beyindir. 
Son vaxtlar baş verən iki elmi yenilik psixikanın informasiya mərkəzinin dəqiq öyrənilməsinə ümidləri artırmışdır. Birinci, müəyyənləşdirilmişdir ki, beynin bir sıra sahələrinə təsir göstərilməsi nəticəsində şüurda mürəkkəb zəncirvari yadasalma baş verir. Yəni insan çoxdan unutduqlarını xatırlayır. Cərrahiyyə əməliyyatından sonra unutduqlarını asanlıqla yada sala bilir. İkinci, müəyyənləşdirilmişdir ki, hafizə mərkəzi və ya hər halda məlumatların qısamüddətli hafizədən uzunmüddətli hafizəyə ötürülməsini tənzim edən sahəsinin fəaliyyəti yeni informasiya daxil olanadək mümkün olmur. Bu mərkəz «qippokamp» adlanır və beynin gicgah sahəsində yerləşir. Qippokampın iki tərəfli götü­rülməsindən sonra xəstələr cərrahiyyə əməliyyatına qədər baş verənləri yada salır, lakin əməliyyatdan sonra baş verənləri isə yada sala bilmirlər. Əvvəllər toplanmış informasiyaların harada qorunduğu sualı hələ də öyrənilməmiş qalır. 
Hafizə probleminin yekun həlli uzun illər boyu psixologiya və fiziologiyanın mübahisə obyekti olmuşdur. Onun həlli beyində informasiya daşıyıcısı olan fiziki təbiətinin (molekullar, zülallar və s.) öyrənilməsi nəticəsində mümkün olacaqdır.

Hafizənin prosesləri

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, hafizənin yaddasaxlama, yadasalma, tanıma və unutma kimi prosesləri vardır.
Hafizə psixikanın funksional bütövlüyünün, üç mühüm prosesin nəticəsində yaranır. Onlardan birincisi yaddasaxlamadır. Bu prosesdə beynə daxil olan müxtəlif informasiyaların təhlili, identifikasiyası və kodlaşdırılması aparılır. Hafizə prosesinin ikinci mərhələsi informasiyanın hifz olunmasıdır. Prosesin üçüncü mərhələsi ixtiyari və ya qeyri-ixtiyari yadasalmadır. İnformasiyanın yada salınmasını haqlı olaraq hafizənin əsas funksiyası, insanın öz təcrübəsindən istifadə edə bilməsinin əsası hesab edirlər.

Yaddasaxlama duyub qavradıqlarımızın beyində hifz olunması prosesidir. Bu zaman yeni qavranılanların əvvəllər əldə etdiklərimizlə əlaqələndirilməsi yolu ilə möhkəmləndirilməsi baş verir. 
Anlamadan asılı olaraq yaddasaxlamanın məntiqi və mexaniki növləri mövcuddur. Məntiqi yaddasaxlamanın əsasında anlama dayanır. Bu zaman insan öyrəndiklərini öz sözləri ilə ifadə edə bilir. Mexaniki yaddasaxlama isə quru əzbərləmə, bəzən mənaya əhəmiyyət vermədən yaddasaxlamadır. Adətən mexaniki olaraq yadda saxlayan şagird və ya tələbə materialın ayrı-ayrı hissələrini ayrılıqda yada sala bilmir.
Ən fərdiləşdirilmiş psixi hadisələrdən hesab olunan hafizə çoxsaylı amillərdən: beynin xüsusiyyətlərindən, mərkəzi sinir sistemindən, mühitdən, fəaliyyətin xarakterindən və şəxsiyyətin növündən asılıdır. Məhz bu səbəbdən yadda saxlamanın ən ümumi qanunauyğunluqlarını müəyyənləşdirmək xeyli çətindir və daha çətini isə onun səmərəli şəkildə idarə edilməsini öyrənməkdən ibarətdir. Baxmayaraq ki, hafizənin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı çoxsaylı metodikalar işlənmiş, tövsiyələr hazırlanmışdır. 
Alman psixoloqu Q.Ebbinhauz materiala məna və emosional münasibətlərdən asılı olaraq mexaniki yaddasaxlamanın 16 qanunauyğunluqlarını özündə birləşdirən vahid sistem təklif etmişdir. Onlardan bir neçəsini nəzərdən keçirək.
1. İnsana ilk dəfə təsir göstərən xarici təzyiqi o daha güclü və uzunmüddətli yadda saxlayır. 
2. Güclü emosional reaksiya doğurmayan, lakin kifayət qədər mürəkkəb olan informasiya hafizədə hifz olunmur.
3. Diqqətin mərkəzləşdirilməsi nə qədər güclü olarsa, yaddasaxlama da o qədər sürətli baş verir.
4. Çoxsaylı fakt və təəssüratların əvvəli və sonu daha yaxşı yadda saxlanılır. 
5. Təkrar yaddasaxlamanın daha səmərəli yoludur.
6. Məntiqi əlaqəsi və bir-birilə sıx bağlı olan fakt və hadisələr daha asan yadda saxlanılır. Çünki bu zaman assosiativ təəssürat daha asan və sistemli olur. Burada sanki əşya və hadisənin elementlərinin yadda saxlanması bir-biri ilə sıx bağlanır.
Qarşıya qoyulan məqsəddən asılı olaraq yaddasaxlamanın qeyri-ixtiyari və ixtiyari növlərini qeyd edirlər. Qeyri-ixtiyari yaddasaxlama qarşıya məqsəd qoymadan duyub-qavradıqlarımızın yadda saxlanmasıdır. Çox vaxt bizə emosional təsir bağışlayan material qeyri ixtiyari olaraq yadımızda qalır. İxtiyari yaddasaxlama isə qarşıya qoyduğumuz məqsədlə bağlı olur. Ona görə də ixtiyari yaddasaxlamanı xüsusi mnemik iş kimi xarakterizə edirlər. İxtiyari yaddasaxlamanın müvəffəqiyyəti, məhsuldarlığı mnemik məqsədin xüsusiyyətindən asılı olur. İxtiyari yaddasaxlamanın məhsuldarlığı üçün mühüm şərt kimi yadda saxlanılacaq materialın planını tutmaq, qarşıya yaddasaxlama, uzun müddətdə yaddasaxlama məqsədi qoymaq, materialı təsnif etmək, sistemləşdirmək, öyrəndiklərini təxəyyüldə canlandırmaq və s. zəruridir.
Prinsipcə hər bir insanın hafizəsi, xüsusilə, qeyri-ixtiyari yaddasaxlamanın seçiciliyi baxımından fərqlənir. İxtiyari yaddasaxlamanın müvəffəqiyyəti isə qavranılan informasiyanın xarakteri ilə bağlıdır. Məsələn, tanışları və ya qohumlarında keçirilən qonaqlığın yada salınmasına diqqət  yetirək. Bəziləri (xüsusilə qadınlar) kimin və necə geyindiyini, digərləri kimin nə və necə yediyini, üçüncülər isə (yeri gəlmişkən çox az qismi) məclisin ümumi təsvirini və söhbətlərin məzmununu xatırlayacaqdır.
Yaddasaxlamanın davamlılığından asılı olaraq qısamüddətli və uzunmüddətli növləri də vardır. Qısamüddətli yad­dasaxlama saniyə və dəqiqələrlə, uzunmüddətli yaddasaxlama isə saatlarla, günlər, aylar, illərlə ölçülür.
Yaddasaxlamanın bir növü kimi süni yolla assosiasiya yaradaraq yaddasaxlamanı da qeyd edirlər. Bu cür yaddasaxlama mnemonik yaddasaxlama adlanır. Məsələn, 20.07 rəqəmini yaddasaxlamaq üçün 2007-ci ili yada salmaq kifayətdir. Yaxud yeni tanış olduğumuz adamın adını həmin adda olan yaxın adamımızın adı ilə eyni olduğuna görə yadda saxlayırıq.
Yadasalma əvvəllər psixikada möhkəmlənmiş məzmunun uzunmüddətli hafizədən operativ hafizəyə gətirilməsi nəticəsində aktuallaşdırılması, xatırlanmasından ibarət olan hafizə prosesidir. Yadasalma da ixtiyari və qeyri-ixtiyari olur.
Beyində hifz olunanların qısa müddətdən sonra yenidən yada salınması xeyli çətin baş verir, əsasən, 2-4 gündən sonra daha aydın və əhatəli yada salınır. 
Yadasalmada hadisələrin hansı konteksdə baş verdiyi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, köhnə əşyalar, kitablar, ev, uşaqlığın keçdiyi yerlər və onlarla bağlı olanlar daha güclü təsir edir. Bu mənada Zeyqarnik effekti maraq kəsb edir. Təbii sonluğu olmayan vəziyyətləri, tamamlanmayan hərəkətləri insanlar daha yaxşı yadda saxlayır. Əgər biz yeməyi, içməyi sona çatdıra bilmir, arzu etdiyinə çata bilməyə az qalmış, amma çatmadıqda bu daha uzun müddət yadda saxlanılır, nəinki asanlıqla əldə edilən. Hafizənin bu xüsusiyyəti onunla bağlıdır ki, tamamlanmamış hərəkətlər mənfi emosiyaların mənbəyi olduğundan müsbət emosiyalara nisbətən daha güclü təsirə malikdir. Məhz buna görə də adamlar uğursuz sevgini, bədbəxt hadisələri, xəstəliyi, əzablarını, həyəcanlarını daha dəqiq və aydın yadda saxlayırlar. 
Tanımaya gəldikdə o, hər hansı bir obyekti yenidən qavrama zamanı yada salmaqdan ibarətdir. Tanıma olmasaydı biz cisimləri artıq bizə tanış olan kimi deyil, yeni cisim kimi qavrayardıq.

Unutma. Hafizə ilə bağlı çətinliklər yadasalmadan daha çox xatırlama ilə əlaqədardır. Müasir psixologiyanın bir çox tədqiqatları sübut edir ki, sağlam beyində informasiyalar uzun müddət hifz olunsa da onların çox hissəsi istifadə olunmamış qalır. Praktiki olaraq böyük əksəriyyəti «əlçatmaz» olur, «unudulur», amma deyirlər ki, onlar bunu bilirdi, oxumuşdu, eşitmişdi və s. Psixoloqlar bunu unutma adlandırırlar. Yəni psixikada olan informasiyalar dəqiqliyini, aydınlığını itirir və ya azalır. Q.Ebbinhauzun təcrübəsi bu baxımdan maraqlıdır. O, sübut edir ki, öyrənilən materialın 40 faizi yarım saat sonra, 66 faizi bir gündən sonra, 75 faizi üç gündən sonra, 79 faizi bir aydan sonra unudulur. Əlbəttə, burada fərdi xüsusiyyətlər, materialın mənalılığı, əhəmiyyətliliyi də böyük rol oynayır. 
Göründüyü kimi, unutmada başlıca yeri vaxt tutur. Lakin psixika üçün paradoksal hallar da xasdır. Məsələn, yaşlı adamlar indicə, az müddət əvvəl eşitdiklərini asanlıqla unutduqları halda, uzaq keçmişdə baş verənləri çox da çətinlik çəkmədən və aydın xatırlayırlar. Bu fonomen «Ribo qanunu» adlanır. Unutmanın ikinci mühüm amili adətən mövcud informasiyadan aktiv istifadə olunmasıdır. O şeylər daha tez unudulur ki, ona az tələbat olur və ya ehtiyac olmur. Yaşlı adamlarda verbal hafizə daha tez unutqanlıqla əvəz olunur. Uşaqlığın təəssüratı, xatirələri, hərəkət vərdişləri (velosiped sürmək, gitara çalmaq, üzgüçülük, futbol oynamaq və s.) hafizədə daha davamlı, bəzən on illərlə heç də çox iradi səy göstərmədən yada salınır. Belə faktlar da məlumdur ki, üç il həbsxanada «oturmuş» adam nəinki qalstuk bağlamağı, hətta ayaqqabı bağlamağı belə unudur. 
Unutma eyni zamanda, psixikanın özünümüdafiə mexanizmidir. Unutma şüur və  şüuraltı sahələri sarsıntı və pozul­malardan qoruyur. İnsana xüsusilə kəskin təsir etmiş hadisələrin uzun müddət həmin şiddətlə davam etməsinə təbii ki, orqanizm davam gətirməz. Vaxt keçdikcə onun təsiri azalır, tədricən unudulur. Ümumiyyətlə, o şeylər "unudulur" ki, psixoloji tarazlığı pozur, davamlı neqativ gərginlik yaradır.
Hafizə insanın daha asan pozulan qabiliyyətlərindəndir. Onun çoxsaylı pozuntuları geniş yayılmışdır. Baxmayaraq ki, insanların çoxu onun pozulduğunu hətta bilmirlər və yaxud da çox sonralar bilirlər. Hafizənin pozulması insanın fərdi xüsusiyyətləri ilə də bağlıdır. Onların təhlili hafizənin bir daha psixoloji fonomen olduğunu təsdiq edir.

Hafizənin növləri və tipləri

Yadda saxlanılan materialların növlərinə görə müvafiq olaraq hafizənin aşağıdakı dörd növü müəyyənləşdirilmişdir. Müxtəlif hərəkətlərin və onların yadda saxlanılması, hifz olunması hərəkət hafizəsi adlanır. Maşın sürmək, musiqi alətlərində ifa etmək, kompyuterdə yazmaq və s. Hərəki hafizə peşə fəaliyyətini icra etmək üçün vacibdir. Sonra gerçəkliyin cisim və hadisələrinin keçmişdə qavramış olduğumuz surətlərinin yadda saxlanılması, hifz edilməsi və yada salınmasından ibarət surət hafizəsi formalaşır. Surət hafizəsində hansı analizatorun daha aktiv iştirak etməsindən asılı olaraq onun beş növünü: görmə, eşitmə, toxunma, iy bilmə və dadı ayırırlar. İnsan psixikası üçün görmə və eşitmə hafizəsi daha əhəmiyyətli rol oynayır. 
Praktiki olaraq hərəkət hafizəsi ilə eyni vaxtda emosional hafizə formalaşır. Emosional hafizə yaranmış hisslərin, şəxsi emosional vəziyyətin və affektlərin yada salınmasıdır. Həyətdən qəflətən çıxan itdən qorxan şəxs uzun müddət oradan keçərkən həmin hissləri təkrar yaşayır. Hafizənin ən yüksək, ali növü verbal (sözlü-məntiqli və ya semantik) hafizə hesab olunur. Onun köməyilə insanın intellektual bazası yaranır və fikri fəaliyyətinin (oxumaq, yazmaq, hesablamaq və s.) böyük əksəriyyəti həyata keçirilir. 
Verbal hafizə təfəkkürün xüsusi formasının məhsulu kimi özündə ana dilinin qrammatik qaydalarının əsasını, təhlili və dərk olunmasını ehtiva edir. Yəni materialın mənasının yadda saxlanılması və yada salınması təfəkkür prosesi ilə bağlıdır. 
Yaddasaxlama və yadasalmanın iradi proseslərinin dərəcələrinə görə hafizənin qeyri-ixtiyari(bəzən özü də istəmədən nəyisə xatırlayır) və ixtiyari hafizələrə ayırırlar. İxtiyari hafizədə insan sanki qarşısına məqsəd qoyur. «Yada sal». Lakin iradi səy həmişə uğurla tamamlanmır və maraqlıdır ki, insan həmişə unudacağından qorxduğu şeyi unudur. 
Genetik hafizənin mexanizminin bir çox sahələri hələ də sirr olaraq qalır. İnsanın hərəkət və psixi reaksiyasının tənzim olunmasında irsi amillərin rolu, çoxalma və özünümühafizə instinktinin bu prosesdə yeri tamamilə elmi həllini tapmamışdır.
Müxtəlif növ məlumatların yadda saxlanılması qabiliyyəti insanın hansı - sol və sağ yarımkürələrinin dominant olmasından asılıdır. Birinci halda verbal hafizənin (sxemlər, məntiqi sübut, terminlər və s.), ikinci halda isə görmə və hərəkət hafizələrinin mexanizmləri daha səmərəlidir. 
Hafizə yadda saxlanan informasiyalar dinamikliyinə görə fərqlənir və sanki psixikada müstəqil «yaşayır». O, bəzən qeyri-ixtiyari olaraq fəallaşır, digər hallarda heç bir səbəb olmadan yox olur. Dinamikanın məlum olan belə silsilələri reminisensiya adlanır.
Yadda saxlama müddətindən asılı olaraq hafizə­­nin qısamüddətli və uzunmüddətli növləri də vardır. Qısamüddətli hafizə qısamüddətli yaddasaxlamaya əsaslanır. Uzun­müddətli hafizəyə gəldikdə isə bu zaman öyrənilən material uzun müddət, bəzən bütün həyat boyu beyində hifz olunan və istənilən vaxt yada salına bilir.
Uzunmüddətli hafizə ilə bağlı toplanmış materiallar, keçirilən təcrübələr göstərir ki, onun həcmi və müddəti demək olar hüdudsuzdur. İndi baş vermiş və uzaq keçmişdə olmuş hadisələrin hafizədə hifz olunması baxımından fərqli cəhətləri çoxdur. Birincinin xatırlanması asan, ikincininki isə xeyli çətin və nisbətən uzun vaxt tələb edən prosesdir. 
Qısamüddətli hafizə ilə uzunmüddətli hafizənin fərqi təxminən belədir: «Əvvəlki sözünüz necə oldu?» – qısa­müd­dətli hafizə. «Keçən həftənin bazar günü naharda nə yemişdiniz?» – uzunmüddətli hafizə. Yeni materialın uzun­müddətli hafizəyə daxil olması və sonra yada salınması xeyli iradi səy tələb edir. Psixikamızın operativ və analitik mərkəzi özünün informasiya mərkəzinə qismən nəzarət edir. Məhz bu səbəbdən hifz olunan informasiyaların içərisindən lazım olanını həminki anda seçmək xeyli çətindir. Eyni zamanda, bir sıra mürəkkəb əməliyyatlar, məsələn, qrammatik qaydalardan istifadə olunması, mətnin oxunması uzunmüddətli hafizənin nəticəsində asan və praktik olaraq avtomatlaşdırılmış şəkildə icra olunur. 
Beyində hifz olunanların qısa müddətdən sonra yenidən yada salınması xeyli çətin baş verir, əsasən, 2-4 gündən sonra daha aydın və əhatəli yada salınır. 
Nəhayət hafizənin operativ növü də vardır. Adətən, insan müəyyən məsələni həll edərkən ona lazım olan məlumatları xatırlayır və ondan istifadə edir. Əməliyyat qurtardıqdan sonra həmin məlumat yenidən beyində hifz olunur. Bu proses operativ hafizə ilə əlaqədardır.
Hafizənin tipləri. İnsanlar öz hafizələrinin bir sıra xüsusiyyətləri ilə bir-birlərindən fərqlənirlər. Bu cür fərdi fərqlər hafizənin tiplərində özünü daha aydın göstərir. Adətən psixologiyada əyani obrazlı, sözlü-mücərrəd və aralıq hafizə tipləri qeyd olunur.  
Hafizənin əyani-obrazlı tipi müxtəlif  təəssüratı yadda saxlamaqda analizatorlardan hansının daha çox məhsuldar olmasında özünü göstərir. 
Görmə tipinə malik olan adamlar ən çox gördüklərini, eşitmə tipinə  malik olan adamlar eşitdiklərini, hərəki tipə mənsub olanlar isə bilavasitə əməliyyat apardıqları, hərəki analizatorların iştirak etdiyi materialları daha yaxşı yadda saxlayıb yada sala bilirlər. Həyatı faktlardan göründüyü kimi bu tiplərə təmiz halda çox az rast gəlmək mümkündür. Həyatda ən çox qarışıq tipə: görmə-eşitmə, görmə-hərəki, eşitmə-hərəki tiplərə rast gəlmək mümkündür. Məhz buna görə də təlim prosesində hafizənin tipologiyasının nəzərə alınması zəruridir. Təlim fəaliyyəti elə təşkil edilməlidir ki, ayrı-ayrı tiplərə mənsub olan şagirdlərin hamısının mənimsəməsi üçün səmərəli şərait yaranmış olsun.

Hafizə pozuntuları

Hafizənin fərdi parametrləri çox geniş diapazonda fərqlidir. Elə bu səbəbdən də «normal hafizə» anlayışı qeyri-müəyyəndir. Məsələn, bir də görürsən ki, yadasalma adi hallarda olduğundan xeyli canlı, aydın, konkretdir və ən xırda detallar belə yada salınır. Bu vəziyyət hafizənin qiperfunksiyası adlanır. O, adətən güclü təsir, kəskin həyəcanlanma və bəzən də gipnoz halında, narkotik maddə qəbul etdikdə təzahür edir. Emosional tarazlığın pozulması, inamsızlıq hissi, həyəcanlanma hafizənin qiperfunksiyasını istiqamətləndirir və yadasalmaya təhrik edir. İnsan xoşagəlməz və biabırçı hərəkətləri demək olar ki, unutmaqda gücsüzdür. Belə yadasalmanı beyindən çıxarmaq praktik olaraq mümkün deyil. O, təkrar-təkrar xatırlanır, peşimançılıq və təəssüf hissi (vicdan hafizəsi) yaradır.

Daha tez-tez rastlaşılan hal hafizə funksiyasının zəifləməsi ilə əlaqədardır. Mövcud informasiyanın yada salınması qabiliyyəti nisbətən itir. Onun ilkin təzahürü həminki anda lazım olan materialın (tarix, ad, termin və s.) yada salınmasının nisbətən zəifləməsi – reproduktiv seçiciliyinazalmasında özünü göstərir. Hafizənin zəifləməsinin sonrakı mərhələsi onun daha da güclənərək amneziyaya keçməsidir. Onun səbəbləri sərxoşluq, zədələr, huşsuzluq, yaşlanma, şəxsiyyətin neqativ yönümdə dəyişməsi və bəzi xəstəliklər ola bilər.
Amneziya zamanı əvvəlcə informasiyanın yada salınması, sonra isə hafizənin informasiya ehtiyatı toplamaq qabiliyyəti itir. İlk növbədə yaxın zamanlarda öyrənilənlər unudulur. Başqa sözlə, yeni məlumat və yeni assosiasiyalar, daha sonra isə həyatın son illərində baş verənlər unudulur. Uşaq və gənclik illərində baş verənlər isə hafizədə daha uzun müddət qorunur və xatırlanır. Mürəkkəb fikri əməliyyatlar, kompleks qiymətləndirmə, yeriş və s. ilə əlaqədar hafizə daha tez pozulur.
Təhrif olunmuş hafizə, səhv yadasalma (konfibulyasiya), yalnız bir istiqamətli yadasalma hafizə aldanmaları adlanır. Onlar adətən güclü istək, meyl və ödənilməmiş tələbat zamanı meydana çıxır. Məsələn, uşaq ona verilən konfeti tez yeyir və sonra tam səmimi olaraq bildirir ki, o konfet yeməyib. Onu inandırmaq (bir çox hallarda böyükləri də) praktiki olaraq mümkün olmur. Hafizə asanlıqla ehtirasın, inam və meylin quluna çevrilir. Məhz buna görə keçmişin qərəzsiz, obyektiv xatırlanmasına az-az rast gəlinir. Hafizə aldanmaları əsasən özününkü və özgəninkini, həqiqətdə olanlarla eşitdikləri, oxuduqlarını fərqləndirmək qabiliyyətini itirdikdə baş verir. Belə yadasalmaların dəfələrlə təkrarı nəticəsində tamamilə personifikasiya (özününküləşdirmə) yaranır. Yəni insan tədricən və təbii olaraq başqasının fikrini özününküləşdirir. Halbuki, vaxtilə özü onları inkar edirdi. Bu bir daha göstərir ki, hafizə təxəyyüllə, fantaziya ilə sıx əlaqədardır və psixoloji reallıq adlanır.

kayzen.az

Həyatımız boyunca fərq etməsək də, ətrafımızda bir çox şeylər baş verir. Daxilimizdə, xaricimizdə birbaşa bizimlə bağlı olan nələrsə baş verir. Bəzən bunları görürük, bəzən görə bilmirik, bəzən də görməzdən gəlirik. Onlardan biri də, hərəkətlərin duyğuları yaratması gerçəyidir. Nə hiss ediriksə, bu, vücudumuzu necə istifadə etdiyimizin nəticəsidir. Üz ifadəmizdə və hərəkətlərimizdəki ən xırda bir dəyişiklik belə, o anda necə hiss etdiyimizi dəyişdirir. Bu səbəblə, üz ifadəmizdə və hərəkətlərimizdəki dəyişiklik həyatlarımızı necə dəyərləndirdiyimizə, düşüncə və davranışlarımıza da təsir edə bilir. 

Bir anlıq gülməli bir təcrübə üçün bizə qoşulmağa nə deyirsiniz? Özünüzü olduqca sıxıcı və kefsiz bir simfoniya orkestrasının rəhbəri olaraq düşünün. Bu anda qollarınızı içəri və çölə doğru sallayın. Bunu çox asta edin. Heç həyəcanlanmayın. Normal, sıradan bir iş kimi edin və üzünüzdə kefsiz bir ifadə yaradın. İndi iki əlinizi bir araya gətirib, ovuclarınızı bir birinə "sanki nəyisə, partladırmış kimi" möhkəmcə vurun. Sonra, əllərinizi bir birindən ayırarkən üzünüzə böyük, axmaqca bir gülümsəmə yerləşdirin! Bunu daha güclü etmək üçün də, səs faktoru da əlavə edib, yüksək səslə, sinənizdən hava verərək bir səs çıxarın. Hava axını sinədən boğaza, oradan da ağıza gəlsin. Bu hava axını sizin özünüzü necə hiss etməyinizi də təəccüblü şəkildə təsir edəcək. Bədəninizdə və səs tellərinizdə yaratdığınız hərəkət və sürət sizin duyğusal vəziyyətinizi bir anda dəyişdirəcək.

Şəxslər arası münasibətlərdə ünsiyyətin rolu

İnsan cəmiyyəti yarandığı gündən ünsiyyət, inkişafın və tərəqqinin aparıcı qüvvəsi kimi çıxış etmişdir. Hələ ilk insanlar arasında sözlü ünsiyyət mövcud olmadığı dövrlərdə insanlar öz istək və arzularını, bildirmək istədikləri fikirləri müxtəlif bədən hərəkətləri vasitəsilə və ya daş qaya üzərində rəsmlər çəkərək ifadə etməyə çalışmışlar. Zaman keçdikcə və insan şüurunun təkamül etməsi ilə birlikdə ünsiyyət vasitələri genişlənməyə və dil məfhumu ortaya çıxmağa başlamışdır. Yazılı və sözlü ünsiyyətin inkişaf etməsi bəşər övladının şüür səviyyəsinə təsir edərək, onun daha da püxtələşməsinə və yetişməsinə şərait yaratmışdır. Hətta bir araşdırma nəticəsində aşkarlanmışdır ki, afaziya (nitq qüsuru) xəstəliyinə tutulmuş uşaqların davranışları, şimpanze davranışlarına bənzəyir və bu da nitqin insan şüurunun inkişafında və insanın heyvandan fərqlənərəq daha üstün bir varlığa çevrilməsində nə dərəcədə əhəmiyyətli rola malik olduğunu bir daha sübut edir.

         Ünsiyyət sadəcə danışmaq, fikir bildirmək deyildir, bu həm də bizim başqalarını anlayıb, başa düşməyimizə kömək edən və eyni zamanda bizi də başqalarının anlamasına kömək olan prosesdir. Ünsiyyət çox tərəfli prosess kimi meydana çıxaraq, üç hissədən ibarət olur. Burada mesajı göndərən tərəf, mesajın özü, yəni söz və ya fikir və göndəriləni qəbul edən tərəf olur. Bu prosesdə məlumatı göndərənin nə demək istədiyi və nə dediyi həmin məlumatın qarşı tərəfə göndərilmə üslubu və qarşı tərəfin onu qəbul etməsi, analiz etməsi, öz beyin süzgəcindən keçirməsi və öz baxış bucağına görə dəyərləndirmə prosesləri gedir. Mesajı göndərənlə mesajı qəbul edən arasında əgər sosial - mədəni  - elmi fərqlər çox böyükdürsə və tamam ayrı baxış bucaqlarına sahibdirlərsə, bu zaman yanlış anlaşılma və komunikasiya problemlərinin ortaya çıxma ehtimalı artır.

         Ünsiyyət həyatımızın bir parçası kimi bizə hər yerdə, işdə, evdə, ailədə, , dostlarla olan münasibətdə və s. kimi yaşam izi görünən hər yerdə lazım olur. Bəs ünsiyyət problemləri dedikdə nə başa düşülür? Kommunikasiya zamanı problemin ortaya çıxmasına, insanların bir birini düzgün anlamaması, istədikləri fikri doğru formada qarşı tərəfə çatdıra bilməmələri, sosial mədəni fərqlərin olması, mesajı göndərən və qəbul edən tərəfin həmin andakı emosional – psixoloji vəziyyətinin sabit olmaması və s kimi faktorlar səbəb olur. Ünsiyyət problemlərinə nümunə kimi duyğu, düşüncə və hisslərini açıq və rahat şəkildə ifadə edə bilməmək, özündən böyüklərlə və hətta bəzən öz yaşıdları ilə belə rahat şəkildə danışa bilməmək, dost və yaxın qohumların çevrəsində olarkən sıxılmaq və ya özünə dost tapmaqda çətinlik çəkmək, sevgi münasibətlərində girməkdə uğursuz olmaq və s kimi nümünələri göstərə bilərik.

         Ünsiyyət problemlərindən azad olmağın yeganə yolu doğru ünsiyyət qurmaq yollarını öyrənməkdən keçir. Ünsiyyət texnikalarını inkişaf etdirmək üçün kitab və məqalələr oxumaq çox faydalıdır, hansı ki, psixolinqvistika elminə görə insanın söz ehtiyatı artdıqca və zənginləşdikcə onun şüur səviyyəsi və düşüncə gücü də artır.Ünsiyyətə maneə yaradan bir digər vasitə qərarsızlıqlardır. İnsan qərarsızlıq göstərdikdə, qarşı tərəfdə müəyyən dərəcədə aqressivlik yaradır və nəticədə ünsiyyət problemi yaranmış olur. Bundan başqa hiss və emosiyaları açıq ifadə etməyi öyrənmək lazımdır ki, qarşı tərəfə nəzarətin sizdə olduğunu hiss etdirib, fikirlərinizi rahat ifadə edə biləsiniz.  İnsanlar arasındakı mədəni fərqlər və təhsil səviyyələri arasındakı uçurumun olması ünsiyyət problemlərinə səbəb olur. Bundan başqa qapalı mühitdə böyüyən uşaqlar, daha sərbəst böyüyən uşaqlara nisbətən içinə qapanıq olub, ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkirlər. Ünsiyyətin başladığı əsas yer ailədir, əgər ailədə düzgün daxili mühit mövcuddursa o zaman həmin ailə üzvləri bir biri ilə daha rahat və səmimi münasibət qura bilir və fikirlərini bir birlərinə ötürə bilirlər. İnsanlarla normal və səmimi münasibət qurmağın vacib şərti empatiya bacarığının olmasıdır. Demək olar ki, bütün sosial konfliktlərin əsasında empatiya qabiliyyətinin olmaması və ya aşağı olması dayanır. Empatiya – insanın özünü qarşısındakının yerinə qoyaraq, onun duyğularını və hisslərini anlaması prosesidir. Ama bu simpatiya ilə qarışdırılmamalı və empatiya ilə simpatiya arasındakı fərq düzgün araşdırılmalıdır. Həm qarşı cinslə olan münasibətlərimizdə, həm də ictimai münasibətlər zamanı effektli kommunikasiya bacarıqlarına sahib olmaq istəyiriksə, empatiya qurmağı öyrənməliyik. Düzgün empatiya qurmaq üçün ilk öncə bildirilən fikrə və ya onu söyləyən insana qarşı neytral olmaq, ön mühakimə ilə yanaşmamaq lazımdır. 

         Keyfiyyətli sosial əlaqələr qurmaq üçün bəzən yalnız qalmaq, düşünmək və əksiklikləri aradan qaldırmaq çox önəmlidir. Yalnızlıq şəxsin özünü daha yaxından tanımasına, çatışmazlıqlarını görməsinə gətirib çıxarır. Adi vaxtlarda yalnızlıq terminologiyada mənfi nümunə kimi göstərilsədə, hər insanın özünə aid olan şəxsi zonası və vaxtı olmalıdır. İngilis dilində privacy kimi istifadə olunan bu sözün, dilimizdə demək olar ki, tam uyğun analoji qarşılığı yoxdur.  Özəl həyat kimi istifadə edilə bilən bu söz, insanın təkliyə olan ehtiyacını və bəzən ünsiyyətdən uzaqlaşaraq, öz daxili dünyasını kəşf etməsini və düşünməsini təmin edir.

Rövşən Hümbətov

Psixoloq, Gənc Psixoloqlar Birliyinin (GPB) baş katibi

“Keçmişdə yaşadığım hadisələri unuda bilmirəm. “Ən xoşbəxt olduğum zamanlarda ağlıma keçmişim gəlir, əhvalım pozulur” “Keçmişdə ilişib qaldım, olanları bağışlaya bilmirəm” deyenlərdənsinizsə, bu yazı tam sizə görə.

Keçmişdə yaşadığımız pis hadisələr asanlıqla ağlımızdan silinib getməz. Hətta bu hadisələri “unutmağa çalışmaq” onları daha çox xatırlamamıza səbəb olur. Bu hadisələr gecələr yuxumuzu qaçırır, gündəlik fəaliyyətimizə təsir göstərir və ya həyatımızı çətinləşdirirsə, bu bir “takıntı xəstəliyi”dir.Keçmişdə yaşanılan pis hadisələri xatırlamaq eyni zamanda hirs, kin, günahkarlıq, peşmanlıq, kədər kimi bir çox mənfi duyğuların bizi ziyarət etməsinə səbəb olur. Qəbul etmək lazımdır ki, həyatın hər anında şübhəsiz ki, bizdə mənfi duyğular meydana gətirəcək pis sürprizlər və hadisələrlə qarşılaşırıq. Səhv vəziyyətlərin olmasının qarşısını ala bilmiriksə nə edə bilərik? Əvvəlcə deməliyəm ki əhəmiyyətli olan hadisənin “özü” deyil, onu necə “qəbul etdiyimiz”dir. Nəticədə hər cür pis yaşanmışlık bizdə dərin və acı izlər buraxdığı kimi eyni zamanda bizi gücləndirir də. Zəlzələdə yıxılan bir binanın yerinə, yıxılmış evdən çox daha möhkəm bir ev tikilər. İnşa edilmiş bu yeni ev, artıq gələcəkdə olan zəlzələlərə qarşı hazırdır. Həyat da belədir, yaşadığımız ağrılar bizə dərs verir, eyni səhvləri təkrar etməməyimizi təmin edər. Daha yetkin, daha dik və təcrübəli olmağımıza zəmin hazırlayır.

Bu ağrılara ilişmədən necə atlayıbda da gündəlik həyatımıza davam edək?

-İlk mərhələ – yaşadığımız hadisəni qəbul etmək ilə başlayaq. Qəbul etmək, təsdiq etmək mənasını verməz. Qəbul etmək; eyni zamanda səhvlər üçün məsuliyyət daşımaq, həyatla barışmaq, yetkinləşmək, xoşagəlməz sürprizlərə hazırlıqlı olmaqdır. Geriyə dönmək, hadisəni təkrar dəyişdirmək mümkün olamdığından; qəbul etmək özümüzü daha yaxşı hiss etdirər və həqiqətlə üzləşdirər bizi.

-İkinci mərhələdə edəcəyimiz şey hadisəylə baglı hisslərimizi tənzimlənməsi. Hadisəni, hadisənin olduğu zamandakı halımız, yaşımız, ortamımız, yaşadıqlarımız ilə qiymətləndirməmiz lazımdır.

-Bir Sonrakı addım “nəzarət” anlayışı üzərinə düşünməkdir. Əgər nəzarət edə bilmədiyiniz bir vəziyyətdən ötəri əzab çəkirsinizsə, məsuliyyətin və səhvin sizdə olmadığı, həyat üzərində nəzarətin çətin olduğu hətta mümkünsüz oldugu üzərinə düşünə bilərsiniz. Bütün bu addımları etməkdə çətinlik çəkir və ya özünüz edə bilməyəcək gücdə hiss edirsinizsə, dərhal bir mütəxəssisdən kömək alın və keçmişdəki acılarınızla üzləşin.

Sevinc Əlizadə

Psixologiya və Konsultasiya Mərkəzinin psixoloqu

pcc.az

Məlumdur ki, məktəblərdə ibtidai sinif şagirdləri 6-10 yaş arasında olan uşaqlardır. İbtidai təhsil məktəbdə uşaqların gələcək təhsillərinin formalaşmasında əsas baza rolunu oynayır ki, bu təhsil zamanı hər bir valideyinin, müəllimin, psixoloqun qarşısında duran əsas vəzifə bu prosesin uşağın psixi inkişafı üçün maksimum məhsuldar və təhlükəsiz həyata keçirilməsindən ibarətdir. Yəni məkətəbəqədər uşaqların bağçadan məktəbə keçməsilə onların sosial statusları dəyişir, onlar uçun yeni bir dövr başlayır, bağça ilə münasibətdə daha çox tələblərin və tapşırıqlarn olması onların əksər halda məktəbə adaptasiya olunmasında müəyyən çətinliklər yaradır.

Belə ki, əksər uşaqlarda bu prosesə adaptasiya olunan zaman müəyyən qorxular, fobiyalar, çaşqınlıqlar olur ki, bunların da, vaxtında aşkarlanaraq aradan qaldırılması vacibdir.

Məktəb qorxusu olan uşaqlar sosial ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkirlər, özünəqapanma və utancaqlıq hissləri yüksək olur. Bu cür uşaqlar valideynin iştirakı olmadan tək başına harasa getmək, hər hansı bir işi görmək istəmirlər. Uşağı məktəb qorxusuna görə tənbeh etmək, qorxunu qorxu ilə aradan qaldırmağa cəhd etmək, qorxunu tez-tez müzakirə etmək olmaz.

Məktəb qorxusu olan uşaqlar məktəbə getmək istəmirlər, aglayır, əsəbi davranışlı olur, qarın ağrısı, baş ağrısı, qusma və halsızlıq kimi əlamətlərə tez-tez rast gəlinir. Bu əlamətlər məktəbin başlanılamasına az qalmış maksimum səviyyəyə qalxır. Uşaqlar məktəbə getməzdən əvvəl, onlar bu barədə məlumatlandırılmalı, məktəblə tanış olmalıdırlar.  

Məktəb qorxusu formaşına və yaranma mənbələrinə görə aşağıdakı qayda da, qruplaşdırla bilər.

1. Məktəbdə “dərs prosesi” zamanı yaranan qorxular -  tapşırığın quymətləndirilməsi, gündəliklə bağlı müəllimin iradları, verilən tapşırıqların yerinə yetirilməməsi, səhv etmə qorxusu;
2. Məktəbdə qoyulan “rejim qorxusu” – məktəbə vaxtında çatmamaq, dərsə geckimək, xəstələnib məktəbə getməmək,  tətlidən sonra ilk dərs günü, dərsin başlanılması qurtarmasını bildirən zəgin çalınması, sinifdə tək qalmaq qorxusu;
3. Məktəbdə mövcud  olan əşyalara qarşı qorxu – pilləkən, zirzəmi, həkim otağı, idman zalı, yeməkxana, direktorun otağı, stamatoloji kaçinet və s.;
4. Dərs prossesi zamanı “səhv etmək” qorxusu – lövənin qarşısında dayanmaq, müəllimin dərs izahını başa düşməmək, müəllimin irad bildirməsi, müəllim və valideyn tərəfindən danlanılmaq, cəzalar, yeni müəllim;
5. Uşaqlarda yaranan “subyektiv” səbəblərdən yaran qorxular, yəni uşağın ətrafında olan və birbaşa qorxu mənbəyi hesab olunan insanlar – müəllim, valideyn, direktor, həkim, böyük siniflərin uşaqları, xadimə, qarovulçu və s.

Bu problemlər vaxtında aşkarlanaraq aradan qaldılmalıdır, əks halda bu hallar ölüm qorxusunun yaranmasına səbəb olur.

 Səyalı Hüseynova

Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzinin psixoloqu

 Bu günə qədər bir çox psixloji narahatlıqlara rast gəlinib. Lakin etiraf edək ki, psixoloji pozuntular adı altında ağlımıza gələn sindromlar;  şizofreniya, depressiya və psixoz kimi məhşur sindromlardan önə keçməyib. Lakin adı çəkilən bu sindroma az rast gəlinir. Copgras sindromu elmə 1923-cü ildən Fransız həkim Copgras tərəfindən gətirilmişdir.Copgras mirasını əlindən almaq üçün həyat yoldaşı və qizının yerinə keçmiş şəxslərdən danışan qadının dediklərini qeydə almışdır. Bu qadında psixoloji və əqli pozuntunun olmaması daha çox maraq yaratmışdır.Sindromun əsasi bundan ibarətdir; şəxs ətrafinda olan tanıdığı insanların dəyişdiyini, onların real olmadığını, eyni zamanda ona zərər yetirmək üçün yaxınlarının yerinə başqalarının keçdiyini deyir. Bu əlamətlər şizofreniya ilə eyniləşdirilir.Lakin Copgras sindromu adlandırmaq üçün reallığı dəyərləndirmə və analiz etmə bacarığı tamamilə itmiş olur.

 Bu sindromun müəyyən edilməsindən 93 il keçsə də aparılan araşdırmalar az saydadır. Bu sindrom paralic yaxud  beyin qanamasından sonra yarana bilər.Sonu dəli olmağa qədər gətirib çıxara bilər. Belə şəxslərin öz yaxınlarına zərər yetirdiyi  hətta öldürdüyü məlumdur.                                                                                                     

Sindromla bağlı real faktlar; Bir qadın gecenin bir aləmi yuxudan oyanıb qulağında qəribə səslər eşidir. Həyat yoldaşının yanına qayıdaraq bu sözləri deyir; Dünyaya gətirdiyim və süd verdiyim bu uşaq insanlığın düşməni şeytanin özüdür. Ona analıq etdiyim üçün mən də günahkarlardan olacam və Allah məni bağışlamayacaq. Lakin qadın həyat yoldaşının da artıq başqa adam olduğunu düşünür və ağlını itirir.                                                                                              

Başqa bir fakt; Bir şəxsin atası öldükdən sonar anası  başqa biri ilə ailə qurur. Bu şəxs ögey atasının robot olduğu qənaətinə gəlir və onun başındakı mikroçipi tapmaq üçün başini kəsir.                                                                         

Başqa birində isə şəxs atasının başqa biri olduğunu iddia edərək onu məhkəməyə vermişdir.                                                                                        

Məhşur hindli nevroloq Vilayanur S.Ramchandram belə iddia edir ki, bu sindromun səbəbi insan uzunu tanımağa səbəb olan mərkəzlə tanıdığımız üzlərə duyğularımızla bağlı cavab verməyi təmin edən limbik sistem arasında bağlantının xəsarət alması yaxud düzgün işləməməsidir.

Turanə Rzayeva

Bakı Qızlar Universiteti

Təhsildə sosial –psixoloji xidmət 

Affekt- ruhi təlatüm, həyəcanlanma deməkdir. Coşğun surətdə əmələ gəlib, kəskin xarici ifadəyə malik olan az müddətli, lakin qüvvətlə cərəyan edən hisslərdir.

Həddən artıq qəzəb, kədər, şadlıq və s. affektə misal ola bilər.
Affekt halları bəzi adamların fəaliyyətinə pozucu təsir göstərir, hətta onların belə hallarda öz hərəkətləri, danışığı üzərindəki şüurlu nəzarəti də zəifləyir. Affekt anında bəzi adamlar qışqırır, kəskin hərəkətlər edir, aydın danışığı itirir, bəzi hallarda çox tutularaq bir şöz belə deyə bilmir, “donub qalır”, daşa dönür”, bayılır və s. Həmin vəziyyətlər beyində baş verən sinir prosesləri ilə əlaqədardır. Bu zaman beyində kəskin oyanma ocağı əmələ gəlir və ətrafdakı oyanmış sahələrə ləngidici təsir göstərir. Mənfi induksiyanın təsirilə başqa sahələrdəki oyanma ocaqları ləngimə halına keçdiyinə görə adam ətrafda baş verən hadisələri aydın dərk etmir. O öz hərəkətləri və onun nəticələri barədə sanki düşünmür. Qabıqaltı sahələr beyin qabığının ləngidici təsirindən azad olduğundan öz fəaliyyətlərini gücləndirir və nəticədə affekt halında insanda bir sıra artıq, lüzumsuz, məqsədsiz hərəkətlər büruzə verir.

Bəzən, affekt qəflətən müəyyən partlayış kimi baş verir və tezliklə son həddə çatır, adam tez özündən çıxır. Başqa halda affekti törədən obyekt diqqətimizi cəlb edir, şüurumuz onun üzərində mərkəzləşir, beyində həmin obyektlə əlaqədar olan oyanma sahəsi yaranır, ətrafdakı oyanmalar ləngimə halına keçir, qabıqaltı mərkəzlər getdikcə fəallaşır və beyin qabığına təsir göstərməyə başlayır, nəticədə insan özünü ələ ala bilmir, hisslərinin əsiri olur. Bundan sonra affekt özünün son həddinə qədər inkişaf edir, bu zaman orqanizmin bütün normal vəziyyəti, fəaliyyəti pozulur, beyin qabığındakı bir sıra mərkəzlərdə dərin ləngimə əmələ gəlir, bununla əlaqədar olaraq bəzən təfəkkür və nitqin də fəaliyyəti pozulur, ixtiyari diqqət zəifləyir, əlin, bədənin ayrı- ayrı üzvlərinin əsməsinə təsadüf olunur. Daxili vəzlərin fəaliyyəti güclənir, tənəffüs ahəngi pozulur, qan dövranında dəyişiklik baş verir. Adam tərləyir, əlləri və bədəni əsməyə başlayır. Bütün bu dəyişiklik affektin tam şiddətləndiyi vaxt baş verir.
Affekt soyumağa başladıqda onun xarici təzahürləri və daxili təsiri yavaş- yavaş sönüb getməyə başlayır. Bu zaman adam əzgin, yorğun vəziyyətə düşür, ətrafdakı hadisələrə etinasız yanaşır, yuxulu kimi olur.

Affekt halından yaxa qurtarmaq üçün onun nəticəsini göz önünə gətirmək, onu dərk etmək zəruridir. Ən əsası affekti yaradan obyektdən diqqəti yayındırmaq lazımdır.
Qeyd: Əgər bir insanda bu halları müşahidə edirsinizsə və onunla ünsiyyətdəsinizsə söhbəti başqa yöndə dəyişin. Müsahibinizin diqqətini qicıqlandırıcı obyektdən yayındırın. Onun sizə qeyri-adi gələn hərəkətlərinə sakit reaksiya verin. Əgər “bu nə hərəkətdir?”, “artistlik edirsən” və s. buna bənzər cümlələrdən istifadə edərsinizsə, affektin gedişatını daha da qabarda bilərsiniz.

Mənbə: Ə.Əlizadə, Ə.Bayramov Psixologiya
Hazırladı: Psixoloq Rübabə

fitret.az

Şəxsiyyətin psixoloji xüsusiyyətləri anlayışı çox mürəkkəb struktura malik olub müxtəlif amillərin təsirilə formalaşır və dinamik səciyyə daşıyır. Təsaadüfi deyildir ki, şəxsiyyət psixologiyası psixologiya elminin ən mürəkkəb və çox cəhətli sahələrindən birini təşkil edir. Buna görə də terroristin şəxsiyyətinin psixoloji xüsusiyyətləri dedikde, bir tərəfdən onun şəxsiyyətinin formalaşmasının ümumi psixoloji cəhətləri, digər tərəfdən onun fərqli xüsusiyyətləri nəzərdə tutulur. Hər hansı terroristin müəyyən temperament tipinə və ya xarakter əlamətinə, hansısa qabiliyyətə malik olması tamamilə təbii hal hesab edilə bilər. Onda qarşıya sual çıxır: terroristin şəsxiyyətinin hansı psixoloji xüsusiyyətləri onu başqa adamlardan tamamilə fərqləndirir və bu, hansı amillərin təsirindən asılıdır?                                

İlk nəzərdə belə fərqləndirici cəhətləri terroristin iradi keyfiyyətlərində, xarakter əlamətlərində, emosional sferasında, bəzən, hətta temperament tiplərində axtarmaq olar.                                                                                                         

Ümumi psixiloji xüsusiyyətlər və onların normal təbii axarda inkişafı və formalaşması nəzərə alındıqda terroristin şəxsiyyətinin spesifik psixoloji xüsusiyyətlərini müəyyən etmək məsələsi çətinləşir, çünki heç kəs anadan olarkən terrorçuluq üçün yarayan neqativ psixoloji xüsusiyyətləri özü ilə hazır şəkildə gətirmir. Bu, əsasən, sosial həyat şəraitinin təsirilə hər hansı bir şəxsdə formalaşan psixoloji keyfiyyələrin məzmun və istiqaməti ilə, başqa sözlə,  hansı sosial mühitə düşməsi ilə əlaqədar olur. Bununla əlaqədar olaraq şəxsiyyətin hansı mənəvi və əxlaqi keyfiyyətlərə, eləcə də, hansı xarakter əlamətlərinə və iradi keyfiyyətlərə malik olması məsələsi şəxsiyyətin psixoloji xüsusiyyətləri içərisində önəmli yer tutur və bir çox hallarda, adətən, bu və ya digər fəaliyyət sahəsinə nə dərəcədə yararlı olub-olmaması sualına cavab axtararkən məhz həmin keyfiyyətlərə nəzər salınır. Başqa sözlə, həmin psixioloji keyfiyyətlər şəxsiyyətin fəaliyyət istiqamətinə ciddi təsir göstərir.  Çətin işə çətin tapşırıqları yerinə yetirməyə qabil olan, bu sahədə zəruri iradi keyfiyyətlərə və xarakter əlamətlərinə malik olan şəxslər cəlb edilir. Belə keyfiyyələrə malik olmayan şəxs və ya şəxslər həmin tapşırığı müvəffəqiyyətlə yerinə yetirə bilməz. Lakin bir cəhəti nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, terror əməllərinə cəlb olunan qruplarda iştirak edən şəxslərin psixoloji xüsusiyyətləri içərisində bir-birini tamamlamaq və bir-birinə kömək etmek üçün zəruri olan psixoloji keyfiyyətlər də fəaliyyətin səmərəliliyi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu cəhət bir tərəfdən də qrup uyuşmasının zəruri olması məsələsini də ön plana çəkir. Yəni terroristin psixoloji xüsusiyyətləri nəzərdən keçirilərkən bir sıra mühüm psixoloji amillərin olması zərurəti də nəzərdən qaçırıla bilməz. Belə xüsusiyyətlər içərisində yüksək  adaptasiya qabiliyyətinə malik olmaq, yüksək iradi əzimkarlıq, dözümlülük, dəyişən situasiyanı düzgün qiymətləndirmək üçün analitik təfəkkür, eləcə də, ağılın çevikliyinə malik olmaq, qavrayışın tamlığı və hafizənin dəqiqliyi, dəyişən situasiyaya uyğun olaraq, çevik hərəkət tərzi seçmək qabiliyyəti və s. xüsusi yer tutur.                                                                                    

Belə psixoloji xüsusiyyətləri qeyd edərkən, əlbəttə nzərdə tutulmur ki, onlar ya mütləq mənada müsbət və ya  mütləq mənada mənfi psixoloji xüsusiyyətlərdir. Əsl məsələ həmin psixi xüsusiyyətlərdən necə və hansı istiqamətlərdə istifadə edilməsindədir. Bu isə hər şeydən əvvəl, şəxsiyyətin mənəvi keyfiyyətlərindən, psixoloji yönümündən, amal və məqsədlərinin məzmun və istiqamətlərindən və s. asılıdır. Bu cəhətdən məsələyə yanaşdıqda özünün yüksək əxlaqi dəyərləri ilə seçilən, yüksək mənəviyyata malik olan şəxslər həmin psixoloji xüsusiyyətlərdə, əsasən, xeyixah əməllərə, müsbət və ictimai cəhətdən əhəmiyyətli olan fəaliyyətinin səmərəli sürətdə təşkilinə istifadə edər. Lakin bunun əksinə olaraq, mənfi əxlaqi keyfiyyətlərə, psixoloji yönümə malik şəxslər isə belə psixiloji xüsusiyyətlərdən bəd əməllər, ictimai cəhətdən təhlükəli olan fəaliyyətini təşkil etmək, istədiyi alçaq məqsədlərə nail olmaq üçün istifədə edir. Bu halda terroristin yalnız şəxsi keyfiyyətləri, şəxsiyyətinin yönümü, həyata, insanlara münasibətlər sistemi, həyat idealı və amalı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.                            

Terror törədən şəxsin dünyabaxışında, həyat hadisələrinə münasibətində köklü dəyişiklik baş verir. Belə bir dəyişikliyin nəticəsində onda real gerçəkliyin modeli ilə onun real gerçəklikdə mövcudluğu haqqında təsəvvürlərində, fikir və düşüncələrində tam uyğunsuzluq yaranır. Belə uyğunsuzluq xüsusən də real gerçəklikdə özünü reallaşdırma imkanlarında  nəzərə çarpır. Yəni beyində yaratdığı idealla gerçəklik  arasındakı ziddiyyət, sosial uyğunsuzluq hiss və duyğusuna transformasiya edir, nəticədə terrorçunun şəxsiyyəti üçün belə bir mövqe formalaşır: mən yaxşıyam, ailəm pisdir. Belə bir mövqeyin, təsəvvürün yaranması onda özünün destruktiv hərəkətlərinə, ağır cinayi davranışlarına mənəvi cəhətdən bəraət qazandırmaq vasitəsinə çevrilir.                                                             

Beləliklə də terroristin fəaliyyəti, əməl və hərəkətləri desruktiv səciyyəli özünü reallaşdırma forması kəsb edir. Yəni mövcud həyat prinsiplərini, əxlaq normalarını inkar etməklə özünə bəraət qazandırma mövqeyinə keçmək ona müsbət təsir etməyə də imkan vermir. Çünki onu beynini məşğul edən niyyət və fikirlərdən uzaqlaşdırmaq çox çətin olur. Terror əməlləri ilə bağlı fikirlər onun qəlbinə hakim kəsildikdə onda baş qaldıran emosiya və hisslər, bir qayda olaraq, stenik və aqressiv olur, lakin onda depressiv halətin yaranması təhlükəsi nəzərə çarpmır.   Rus mətbutından götürülmüş çox maraqlı bir fakta nəzər salaq: Anatoliy adlı bir şəxs özünü “Terminator” (heç bir şeydən qorxmayan, istənilən cinayəti törətməyə qabil olan bir şəxs) hesab edir. O, gecəyarısı kəndin kənarında olan daxmalara soxulur, kənd adamlarını atəşə tutur, sonra isə biçaqla, belle uşaqları döyməyə başalayır, nişan üzükləri və olan pulları götürür və evi yandırıb oradan çıxır. Onun 37 yaşı olmuş, yetim evində böyümüş, peşə texnikumunda oxumuş, sonra “Dənizçilik”  məktəbini bitirmiş, iki il gəmidə işləmişdir. Almaniyaya keçərək orda siyasi sığınacaq  istəmiş, lakin ala bilməmişdir və burada da bir neçə xırda cinayətlər törətmiş və elə buna görə də həbs olunmuşdur.  Ölkədən xaric olunmuş, SSRİ-yə qayıtdıqdan sonra isə işdən azad olunmuşdur.  Almaniyada yaşıyarkən mormorlar dini sektasına qoşulmuş, onlarin göstərişilə bir sıra qanlı cinayətlər törətmişdir. Rusiyanın Vasilyev rayonunda yanğından mühafizə xidəmətində çalışımışdır. Üç ay Kiyevin nevroloji xəstəxanasında şizofreniya dioqnozu ilə xəstə yatmışdır. Xəstəxanada çıxdıqdan sonra həmin şəxs xüsusi qəddarlıqla insanları öldürməyə başlayır. Özünün bu hərəkətini, yəni cani olmasını, insanları qətlə yetirməsini belə izah edir: “Mən insanları ondan ötrü öldürürəm ki, özümü dərk edirəm. İnsan oyuncaqdan başqa bir şey deyildir”. Mətbuatla çox həvəslə əlaqə saxlayır, etdiyi əməllərin hər kəs tərəfindən bilinməsini istəyirdi. O, qeyd edirdi ki, öz ailəsini belə tələf etmişdir. İşlədiyi yerdə ona pislik etmiş birini yol gedərkən öldürür. Belə manyak bir terrorçunun tərcümüyi-ahlı və əməlləri barədə təslifatı ilə məlumat vermək, ilk baxışdan yersiz kimi görünə bilər. Lakin, həmin terrorçunun həyatının müəyyən epizodları- onun yetim olması, uşaq evində böyüməsi, iş uğursuzluqları, şizofreniya dioqnozu ilə uzun müddət xəstəxanada yatması və s. onun terrorist kimi formalaşmasının psixoloji xüsusiyyətlərini açmağa və həyat şəraitinin təsirilə onun şəxsiyyətində baş verən deformasiyanın, davarnışında özünü göstərən neqativ cəhətlərin psixiloji mexanizmini açamağa yaxından kömək edir.    

Terrorçu şəxsin psixi sağlamlıq dərəcəsi, yəni onun bu və ya digər psixopatik tiplərə aid olması, eləcə də həyatının müəyyən dövrlərində keçirmiş olduğu psixi xəstəliklər, başqa sözlə, bu və ya digər psixi pozğunluqların onun davranış və rəftarında təzahür etməsi də onun terror fəaliyyətinə qoşulmasını şərtləndirir. Həmçinin, hər hansi bir şəxs idealında yaratdığı mövqeye çatmaq, maddi ehtiyac və təlabatlarını ödəyə  bilmək imkanına sahib olmaq üçün də terror fəaliyyəti ilə məşğul ola, başqa sözlə, həqiqi terroristə çevrilə bilər.                                  

   Bütün hallarda terrorçuların davranış və rəftarında neqativ yönümlər üstünlük təşkil edir, psixoloji cəhətdən mənfi emosiyaların əsiri olmaq, insana nifrət, qəzəb və kin, real şəraiti və hadisələri adekvat qiymətləndirməmək, öz neqativ davranış və hərərkətlərinin mənfi  nəticələrini aydın dərk etməmək, fanatk düşüncə və stereotiplərə aludəçilik, bir tərəfdən müəyyən təsirlərdən- xarici və daxili təsirlərdən tam asılılıq, yəni müstəqil qərar qəbul etməyi bacarmamaq, digər tərəfdən kəskin neqativizm və inkar mövqeyində durmaq, yəni kənar təsirlərə məhəl qoymamaq, eləcə də mövcud əxlaqi və mənəvi sərvətlərdən uzaqlaşmaq, öz əməllərində onlara əsla riayət etməmək və s. cəhətlər terrorçunun şəxsiyyətini xarakterizə edən psixoloji xüsusiyyətlərin başlıca mənfi təzahürləridir.

Səmədova Sərfin

Bakı Qızlar Universiteti,Sosial Psixologiya fakultəsi

Qadınların bir qismi istər iqtisadi səbəbdən, istər karyera hədəfləri baximindan doğuşdan qısa müddət sonra  işləmək məcburiyyətində qalır. Buna görədə  uşagını qısa müddətə də olsa, başqa birinə  əmanət  etməli  olur.  Ana ilə  körpə arasında saglam baglanma    olduqda uşaq üçün   bu ayrılıqlar dözümlü bir hal alır.Nənəyə,dayəyə, bağçaya əmanət edilən uşaqların problem   yaşamaması olduqca  əhəmiyyətlidir. Hər şeyə rəğmən, bu cür hallarda   analar vicdan əzabı çəkirlər.Balaca körpədən ayrı qalmaq ananı kədərləndirir. Bəzi analar  yaşadığı bu günahkarlıq hissi səbəbiylə işdən evə qayıdanda uşaqlarının hər istədiklərini yerinə yetirir və onları ərkəsöyünləşdirirlər.Əslində analardan gözlənilən uşağına “mən dəyərliyəm”,”güvəndəyəm”, “xoşbəxtəm” duyğusunu  aşılamaqdır. Bütün bunlarin olması üçün 24 saata ehtiyac  yoxdur.  Vacib  olan ananın uşağı ilə keçirdiyi vaxtın səmərəliliyi ,qurduğu ünsiyyətin  normal olmasıdır.

İşləyən analar və uşaqları üzərində aparılan araşdırmalar  nəticəsində məlum olub ki, anaların işləməsi uşaqlara heç də   mənfi təsir etmir.

           İşləyən  və ya hər hansısa bir  səbəbdən   uşağından bir müddət ayrı qalan analara bəzi tövsiyyələr:

-Əyər işləmirsizsə uşağınızı bir müddət bağçaya qoyun.Bu üsul onun  sizinlə ayrı qalmağa öyrəşməsinə kömək edəcək.

-Evdən çıxarkən gələcəyiniz saatı ona söyləyin.

-Gələcəyiniz  saatla bağlı uşağa yalan söyləməyin

-Evə eyni saatda gəlin və çıxın .Bu zaman uşaq sizinlə əlaqədar narahat olmayacaq.

-Evə qayıtdıqda  mütləq ona diqqət yetirin, onunla zaman keçirin.

-Sakit dursan səninlə oynayaram deyərək ona olan sevginizə şərt qoymayın.

-Evdən ayrı qaldığınız üçün hər dəfə ona hədiyyə (rüşvət) almayın.

- Vicdan əzabından xilas olmaq üçün  uşaqları  həddindən artıq əzizləyib ərkəsöyünləşdirməyin.

-Ailə məsələləri ilə bağlı məsələlərə və tədbirlərə(məs:birgə nahar,yatmazdan əvvəl nağıl danışmaq və s.)

-Uşağınıza onu nəqədər çox sevdiyinizi  xatırladın və “mən səni çox istəyirəm” cümləsini tez-tez işlədin.

-Uşağınızla bərabər olarkən onun sevdiyi fəaliyyətləri göstərin.Məs: şəkil çəkmək, kinoya getmək və s.

            Unutmayın:  Az zaman   ayırmaq,az sevgi  vermək deyil.Vacib olanbərabər keçirdiyiniz vaxtı necə dəyərləndirdiyinizdi.

    Mehriban Quliyeva

Narınc Uşaq Psixologiya Mərkəzinin psixoloqu