İntihar,xüsusilə əsrimizdə,psixiatr və psixoloqların maraqlandıqları ən əhəmiyyətli mövzulardan biri vəziyyətinə gəlmişdir.Bu sahələrdə mövzu ilə maraqlananlar intiharı adamın bir problemi olaraq ələ almışlar və ictimai şərtlərə lazım olan əhəmiyyəti verməyiblər.
Psixiatr və psixoloqlar,sosioloji şərhləri tənqid edərək,”niyə bu adam deyil də,bu adam intihar edir ?” sualına fərlərin psixoloji strukturlarına enərək cavab axtarmışlar.Bu cür görüşlər bir çox istiqamətdən əksiklik göstərmələrinə baxmayaraq,yenə də intiharın səbəblərini açıqlayaraq əhəmiyyətli qatqılar etmişlər.
Psixiatriya və psixologiyanın harada ayrıldıqları,bu iki elmin fərqliliyi tam olaraq müəyyənləşdirilə bilinməməkdədir.Bir-birinin içinə keçən bu cür fikirləri ayıra bilmək çətin olduğu üçün iki elm sahəsinin fikirləri də tək bir başlıq altında toplanmışdır.Əvvəl qısaca psixiatriyanın dünyagörüşünə toxunulacaq və daha sonra isə psixologiya sahəsində keçərlilikləri hələ müzakirə mövzusu olan bəzi nəzəriyyələr üzərində dayanılacaq.
Psixiatrik intihar faktı qarşısındakı mövqeyi olduqca maraqlıdır.Bu tutum,çox uzun bir müddət boyunca intihar problemini hər hansı bir ağıl xəstəliyi diaqnozu qoyaraq həll etmə kimi qısa olmuşdur.
Ruhi pozğunluğu olan xəstələrdə öz canlarına qıyma hadisələrinə olduqca sıx rast gəlinir.Bu məlumatlardan hərəkət edən psixiatrlar hər intihar hadisəsinə bir ağıl xəstəliyi damğası vurmaq və problemi ağıl xəstəxanalarının içərisində həll etmə meylində olublar.Halbuki,statistikalar dəliliklə intihar arasında zəruri bir bağ olmadığını,ikisinin də tezliklərinin heç uyğunlaşmayan dəyişikliklər göstərdiyini ortaya çıxarmışdır. Bəzi ağıl xəstələrinin şüursuzca canlarına qıymalarını intihar olaraq ələ alamayacağımız gerçəyi bir yana;gündəlik həyatda normal olaraq qəbul edilən kəslərin intihar nisbətləri yanında,ağıl xəstələrinin sözdə intihar nisbəti nəzərə alınmayacaq qədər kiçik bir faiz təşkil etməkdədir.
Hazırki dövrdə belə psixiatriya bu meylini qorumaqdadır.İntihar edən bir adam amok sindromu, histerik şəxsiyyət,affektif psixoz,psixotik depressiv vəziyyət və manik depressiv psixoz,yaşdönümü depressiyası və s . kimi xəstəliklərdən birinə aid olmaqdadır.Bunların həqiqət payları olduğu inkar edilə bilməz,ancaq bu şəxsiyyət strukturlarının formalaşmasında adamın ailəsinin,ətrafının və cəmiyyətin əhəmiyyətli payı vardır və bunları nəzərə almadan intiharın səbəblərini açıqlamaq qeyri-mümkündür.
Bourdin və Esquirol kimi Fransız psixiatrlar intiharı patoloji bir hadisə sayırlar.Esquirol’a görə, intihar edən adam bu davranışı həddindən artıq bir sayıqlama halındaykən edir.Lakin intiharı dəlilik olaraq ələ alan bu görüşün ömrü çox uzun olmamışdır.
Daha sonrakı illərdə intiharı psixopatoloji yoldan şərhə çalışan Delmas,sosioloji nəzəriyyələri rədd edərək,intihardan əhəmiyyətli olan nöqtənin insandakı ölüm istəyi və iradəsi olduğunu söyləyərək intihar determinizminin tamamilə fərdi bir determinizm olduğunu söyləmişdir.Adam “yaşamaq mümkün olsa da ,ölümü seçər” deyir.Sözdə intiharları bir yana buraxan Delmas’a görə gerçək intiharın səbəbi üç dəyişik halda meydana çıxır:
1. Çöküntü halları və ya melanxoliya tutmaları
2. Xroniki,davamlı çöküntü halları və ya quruluşdan irəli gələn çöküntü halları
3. Quruluşdan irəli gələn həddindən artıq həyəcanlılıqdakı son dövrlər.
Delmas’a görə intiharlara % 90 nisbətində xroniki çöküntü halları yaxud quruluşdan irəli gələn çöküntü halları səbəb olmaqdadır.Çətinlik ( anxiete ) halının bir dərəcədən sonra intihar üçün yetər səbəb olduğunu irəli sürən Delmas,xarici səbəblərə və ictimai faktorlara həddindən artıq həyəcan hallarında bir şok təsiri etməsiylə intihara səbəb olduğu ölçüdə əhəmiyyət verir.Başlanğıcda intiharı hamısıyla psixoloji baxımdan araşdırmağa çalışan Delmas,sonunda bu işi tamamilə quruluşa bağlayır ; bioloji bir problem halına gətirir.Delmas’ın nəzəriyyəsi sonradan bir çoxları tərəfindən tənqid olunmuşdur;ancaq onun ən əhəmiyyətli qatqısı gerçək intiharı digər növlərindən ayırması olmuşdur.
Psixologiya sahəsində intihar mövzusu ilə yaxından maraqlanan nəzəriyyələr,daha çox psikanalitik teoriyalarıdır.Bu nəzəriyyələrin qabaqcılı və ən çox tanınanı Freydin nəzəriyyəsidir.Freyd intiharın tam şərhinin heç bir yolla əldə oluna bilinməyəcəyini bildirir.Bundan ötəri,Freyd və onu izləyənlər, yalnız intihara zəmin hazırlayan psixi vəziyyətləri ortaya qoymağa çalışıblar.
Freyd intiharı təcavüzkarlıq olaraq ələ alır.Çöküntü halının dinamiklərini ortaya çıxarmaq məqsədiylə intiharın şərhini sınamışdır.Freydə görə şəxsiyyət üç təbəqədən ibarətdir:
İd şəxsiyyətin təməl sistemidir,irsi olaraq gələn,instinktləri də ehtiva edən və doğuşdan mövcud olan psixoloji potensialların bütünüdür.Enerjisini fiziki proseslərdən alan id, çox enerji təcrübəsinə dözmür.Belə bir vəziyyət ortaya çıxdıqda,orqanizmdə gərginlik yaradır.Özünü qoruma,təcavüzkarlıq kimi instinktlərin də olduğu id’ə,Freyd “gerçək ruhi varlıq” demişdir.Ego və superego id’dən ayrılaraq inkişaf edir.Ego,psixikanın ən əhəmiyyətli hissəsidir,uşaqlıqda yavaş-yavaş iddən ayrılaraq inkişaf edir və şəxsiyyəti meydana gətirir.Xarici dünya ilə əlaqə quran,şüura gələn impulsları,təəssüratları bir-birlərinə bağlayan bu qisimdir.Süperego isə,uşağa ata-anası tərəfindən köçürülən,mükafat və cəza tətbiqləriylə gücləndirilən ənənəvi dəyərlərin nümayəndəsidir.Egodan ayrılan bu qisim, id və eqonu öz istədiyi nizama yönəltmə meylindədir.Süperego yalnız tərbiyə edənlərin damğasını daşımaqla qalmaz,Həmçinin ictimai və kollektiv bir təməli də vardır.
Normal bir insanda şəxsiyyətin bu üç elementi birlikdə,nizam içində fəaliyyət göstərir;ego bu tənzimləməni təmin edir.Daxili mübarizə isə bu üç bəndin arasında bir qarşıdurma olmasıdır.İdin arzularına qarşı qoyan ego bir tərəfdən də superegoya uyğun gəlmək və ona hesab vermək məcburiyyətindədir.Yəni,bir tərəfdən idin istəklərinə uyaraq başdan çıxarılmaq,digər tərəfdən superegonun əxlaq normalarına təhdid edilmiş olmaq hər insanda bir daxili qarşıdurma yarada bilir. Əgər adam normalsa qarşıdurma şüurda olur və eqo vəziyyətə nəzarət edə bilir.Əgər qarşıdurma şüur xaricindədirsə,vəziyyət egonun idarəsindən çıxır və nevroz keçirilir.
Təhlükə qarşısındakı daxili qarşıdurmada bəzən təhlükə gerçəkdir və adamın xaricindədir.Belə bir təhlükə qarşısında insanın içində bir sıçrayış meydana çıxır;özünü müdafiə etməyi sınayır.Təhlükə gerçək bir maneədən gəlirsə,insan aqressiv qüvvələrini bu təhlükəyə qarşı çevirir ya da ondan qaçma yolunu tutur.Ancaq ,müdafiə mümkünsüzsə və aradan edə bilməyəcəyi bir təhlükə ilə qarşı- qarşıyasınız ,ağrıdan xilas olmanın başqa bir yolu olmadığını görəndə bilərək,istəyərək özünü öldürə bilir.
Bir təhlükə qarşısında bütün canlılar kimi,insanın da edəcəyi şey özünü qorumaq ya da təhlükədən qaçmaqdır.Bu qaçma iki şəkildə olur:biri təhlükədən uzaqlaşaraq qaçmaq,digəri isə özünü təhlükənin içinə ataraq.Nevrozlu bir adam isə təhlükəni açıqca görə və şərh edə bilmir.İki zidd qütb arasında tərəddüd edir və zidd istəklərdən istəmədiyinə doğru yönəlir.Beləcə ölüm,yəni intihar meydana gəlir. Ölüm qorxusundan əzab çəkən və çarəsiz xəstəliklərə tutulanların,bu qorxudan xilas olmaq üçün özlərini öldürdükləri kimi.
Erich Fromm,Freyd’dəki həyat və ölüm instinktlərinə bənzər bir şəkildə, ” həyat sevgisi ” və ” ölüm sevgisi” ndən söz edir.Bunlardan hansının ağır basaraq insan davranışına təyin olduğunu araşdırır. Ona görə,həyat və ölüm sevərlik,Freydin dediyi kimi doğuşdan qazanılmış və yoxedilə bilinməz deyil. İnsanların böyük bir əksəriyyəti ölüm sevər deyil,amma xüsusilə böhran dövrlərində ümidsiz ölüm sevərlər təsirlənirlər.
Dözülə bilinməyən bir duyğudan xilas olma zəruriliyi o qədər qüvvətlidir ki,adam uydurma bir həll yolunun xaricində bir həll yolu tapmağı bacara bilmir.”
Marksın yadlaşma nəzəriyyəsindən təsirlənən Fromm’a görə,insan özünü təsirli bir şəkildə digər şəxslərə və təbiətə bağlaya bilmirsə özünü itirir,motivləri də insan xüsusiyyətindən çıxır,şikəst olmuş bir varlıq olur.
Fromm’a görə qərb cəmiyyətlərindəki intiharların çoxluğu,kollektivə adaptasiyada müvəffəqiyyətsizliyin nisbi əlamətidir.İnsan həm irəliləməyi,həm də xoşbəxtliyi bir yerdə reallaşdıra bilməz deyən Fromm,gələcəkdə intiharların artacağını vurğulamaqda,ancaq müəyyən ölçüdə də qismətə çatmaqdadır .
Bir digər məşhur psixonalitik də Karl Menninger’dir.Menninger daha çox Freydin təməl fikirlərinin detallarını şərhə girişmişdiyönəltmişdir.
Menninger’e görə intiharın üç komponenti vardır və bunların hamısı hər intihar hadisəsində dəyişən nisbətlərdə yer alırlar:
1) Öldürmək istəmək: Hücum,günahlandırma,ayıblama,məhv
2) Öldürülmüş olmaq istəmələri:İtaət,mazoxizm,özünü ayıblama,özünü günahlandırma
3) Ölmək İstəmək:Ümidsizlik,qorxu,yorğunluq
Intihardan əvvəl adamda öldürmə istəkləri meydana çıxır.Bu,ya özü və ya başqası haqqında açıq bir şəkil ala bilir.İntihar edən adam bu istəkləri açıqlıqla özünə qarşı çevirib,özünü öldürməyə çalışır. Lakin əsl məsələ ölümü istəməkdir,ancaq o zaman adam intiharı müvəffəqiyyət ilə nəticələndirə bilir.
Menninger’ə görə yaşın irəliləməsiylə öldürmək istəmək və öldürülmüş olmaq istəmək azalır,ölmək istəmək isə artır.Gənc yaşlarda cəhdlərin əksəriyyətinə diqqət yönəldən Menninger’ə görə,bunlar həqiqətən ölmək istəmirlər.Bunlarda əhəmiyyətli olan faktor insanlararası əlaqələrdir.Yaşlılarda isə gerçək intihar nisbətinin artdığına işarə edərkən də,bu yaşlıların ölümü həqiqətən istədiklərini və insan – daxili motivlərin əhəmiyyətli olduğunu vurğulayır.
Shneidman və Farberow 1957-ci ildə Los Angelesdə Menninger’in fərziyyəsi istiqamətində etdikləri bir araşdırmada intihar qeydlərindən belə bir təsnif etmişlər.Bu araşdırmada 489 kişi və 130 qadının buraxdığı intihar qeydi tədqiq ,təbəqələşdirilməyənlər kateqoriyasında olan 111 kişi və 25 qadına aid intihar qeydi əhatə xarici buraxılaraq geriyə qalan yalnız faiz alınmışdır.
Menninger’in intihar haqqındakı fikri,xüsusilə intihar cəhdlərinin açıqlanmasında əhəmiyyətlidir.
Freudun müasiri olan Alfred Adler intihara cəhdi fərdi,”özünə zərər vermə xəyalları görərək ya da özünə zərər verərək başqalarını incidən insan” olaraq təsvir edir.Hücumun əslində kimsə istiqamətli olduğu,hadisədən ən çox kimin kədərləndiyini görməklə asanca aydın ola bilər.İntihar edən özünü həddindən artıq düşünən insandır,başqalarını az düşünür,yaşamağa və ölməyə qabiliyyətli deyil.
Adların görə-Freydin əksinə-şəxsiyyətin mərkəzi şüurudur.İnsan şüurlu bir varlıqdır və davranışlarının səbəblərinin,əksikliklərinin, çatmaq istədiyi məqsədlərin nələr olduğunun fərqindədir.
İnsan təbiətin güclərinə və hətta bəzi heyvan növlərinə nisbətən zəif bir varlıqdır.Bu səbəbdən hər insanın yaranmasından bir əksiklik duyğusu tapılır; bu isə universaldır.Bu duyğu fərdi yönəldən bir güc olaraq fərdin hərəkətə keçməsini təmin edir.
Adler,”intiharın,ancaq kafi ictimai əlaqəsi olmayan bir insanın təcili bir problemlə qarşılaşması halında ortaya çıxa biləcəyi”ni ifadə edir.İnsanların ictimai marağının sonuna çatmaları,onsuz da bütün müvəffəqiyyətsizliklərin ortaq nöqtəsidir.
Bəhs edilən bütün bu görüşlər, şəxsiyyətin müəyyən bir hissəsini ələ alaraq,bunun digər hissələr üzərindəki təsiriylə maraqlanmış və yalnız adama ağırlıq vermişdir.Halbuki insan cəmiyyətdə yaşayır, cəmiyyət tərəfindən yaradılır,formalaşdırılır və nələr edəcəyi müəyyən edir.Bundan ötəri ictimai faktorları gözardı edən bütün görüşlər müəyyən ölçüdə doğru belə olsalar yenə də əksik və qeyri-kafi qalırlar.
Nərmin Quliyeva
Xəzər Universitetinin psixologiya fakültəsinin tələbəsi
pcc.az
Yunan sözü olan agorofobiya mərkəzi və ya yığılmış məhsul mənasını ifadə edən “agora” sözündən götürülmüşdür. Agorofobiya, illərlə insan tərəfindən baxımsız qalan açıq sahə olaraq qeyd olunmuşdur. Sonralar bu təyinatın klinik olaraq yanlış olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Karl Marks, agorofobiyanı izdiham olan sahələrdən qorxma kimi ifadə etmişdir. O, agorofobiyanı xarici təkan vericilərə qarşı, fobik xəstəlik olaraq qeyd etmişdir (K.Marks, 1970; 538-553).
